कोविड पासून दूध उत्पादनाच्या दृष्टीने राज्यात दूध व्यवसायाचा पसार मोठ्या प्रमाणात झाला. मात्र गेल्या वर्षीच्या तुलनेत सध्या सर्वत्र तापमानात प्रचंड वाढ झाली आहे. त्यात अनेक भागात पाणी टंचाई आणि चारा टंचाई निर्माण झाल्याने अनेक पशुपालक आपल्याकडील गुरे विक्री करत आहे. तर राज्याच्या काही भागात बर्ड फ्यू चे प्रमाण देखील दिसून येत आहे. मात्र अशी परिस्थिती असतांना देखील दूध दर कमी आहे.
त्यामुळे आता दूध उत्पादक शेतकर्‍यांसमोर दुधाचे मूल्यवर्धित उत्पादनांमध्ये रूपांतर करणे हा एकमेव पर्याय आहे. यात विविध प्रक्रियांचा समावेश केला जातो ज्याद्वारे कच्च्या दुधाचे मूल्य वाढवून त्यापासून दही, चीज, लोणी आणि इतर काही यांसारखी उत्पादने तयार होतात. दुधाचे काही सामान्य मूल्यवर्धित उत्पादनांमध्ये रूपांतर करण्यासाठी पुढीलप्रमाणे कृती आहेत.
१) दही उत्पादन - दूध ज्या तापमानाला उकळायला लागते त्या तापमानापर्यंत गरम करा. त्यानंतर दुधाला कोमट तापमानात (सुमारे 40-45°C) थंड होऊ द्या. स्टार्टर म्हणून दही कल्चर किंवा थोडेसे आधीच तयार केलेले दही (सुमारे 2-3 चमचे प्रति लिटर दूध) घाला. चांगले मिसळा आणि दुधाचे मिश्रण उबदार ठिकाणी (सुमारे 40 डिग्री सेल्सिअस) 6-8 तास दह्यात सेट होईपर्यंत ठेवा. सेट झाल्यावर, किण्वन प्रक्रिया थांबवण्यासाठी दही थंड करा.
२) चीज उत्पादन - दूध एका विशिष्ट तापमानाला गरम करा आणि दूध दही करण्यासाठी रेनेट किंवा लिंबाचा रस सारखे गोठणारे एजंट घाला. दही मठ्ठ्यापासून वेगळे होऊ द्या. मठ्ठा काढून टाका आणि दही एका चीजक्लोथमध्ये गोळा करा. दही दाबून जास्तीचा मठ्ठा काढून चीजला आकार द्या. चवीनुसार चीज मीठ किंवा मोसम टाका. चव आणि पोत विकसित होण्यासाठी चीजला ठराविक कालावधीसाठी वेळ द्या.
३) लोणी उत्पादन - क्रीम दुधापासून नैसर्गिकरित्या वेगळे होऊ द्या किंवा सेपरेटर मशीन वापरा. बटर फॅट ताकापासून वेगळे होईपर्यंत क्रीम जोमाने मंथन करा. ताक गोळा करा आणि उरलेले ताक काढण्यासाठी ते मळून घ्या. वैकल्पिकरित्या, लोणी ठेवण्याची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी थंड पाण्याने धुवा आणि लोणी हवाबंद डब्यात साठवा.
४) स्वादयुक्त दूध आणि मिल्कशेक - स्वादयुक्त दूध तयार करण्यासाठी कोको पावडर, व्हॅनिला अर्क, फळे किंवा सिरप यांसारख्या विविध फ्लेवरिंग एजंट्ससह दुधाचे मिश्रण करा. दुधात आइस्क्रीम किंवा फळे घालून मिक्स करून मिल्कशेक बनवा.
५) मूल्यवर्धित डेअरी मिष्टान्न- कस्टर्ड्स, पुडिंग्स आणि आइस्क्रीम यांसारख्या मिठाई बनवण्यासाठी दुधाचा वापर करा.
६)पॅकेजिंग आणि सादरीकरण - ग्राहकांना आकर्षित करण्यासाठी मूल्यवर्धित उत्पादने आकर्षकपणे पॅकेज करा. - घटक, पौष्टिक मूल्ये आणि उत्पादन तारखा यासारख्या आवश्यक माहितीसह उत्पादनांना लेबल लावा.
हे ही वाचा; पती पत्नीने केली दुधावर प्रक्रिया आता प्रसिद्ध दूध उत्पादन ब्रॅंड
प्रत्येक मूल्यवर्धित उत्पादनासाठी विशिष्ट उपकरणे आणि तंत्रे आवश्यक असतात. लहान-प्रमाणात उत्पादन बहुतेक वेळा स्वयंपाकघरातील मूलभूत उपकरणांसह केले जाऊ शकते, तर मोठ्या प्रमाणावरील ऑपरेशन्ससाठी विशेष यंत्रसामग्रीची आवश्यकता असू शकते. उत्कृष्ट मूल्यवर्धित डेअरी उत्पादने तयार करण्यासाठी प्रयोग आणि गुणवत्तेकडे लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे.
डॉ. श्रीकांत मोहन खुपसे
सहायक प्राध्यापक, एम जी एम, नानासाहेब कदम कृषी महाविद्यालय गांधेली, छत्रपती संभाजीनगर,
व
डॉ. एन. एम. मस्के
प्राचार्य, एम जी एम, नानासाहेब कदम कृषी महाविद्यालय गांधेली, छत्रपती संभाजीनगर