परसबागेतील कोंबडीपालन करताना अंडी, मांस उत्पादन वाढीसाठी सुधारित जाती आणि व्यवस्थापन तंत्रज्ञानाचा वापर महत्त्वाचा आहे. भारतातील संशोधन संस्थांनी गिरिराज, वनराज, कावेरी, ग्रामश्री, ग्रामप्रिया या कोंबड्यांच्या सुधारित जाती विकसित केल्या आहेत. ग्रामीण भागातील बरेचशे शेतकरी आणि महिला पारंपरिक पद्धतीने परसातील कुक्कुटपालन करतात. पारंपरिक परसातील कुक्कुटपालनात १५ ते २० कोंबड्यांचे मुक्त पद्धतीने संगोपन केले जाते. कोंबड्या दिवसभर परसबागेमध्ये मोकाट सोडल्या जातात. उपलब्ध साधनसामग्रीचा वापर करून खुराड्याची सोय केली जाते. संगोपन आणि खाद्यावर कमीत कमी खर्च केला जातो. परसबागेतील कीटक, हिरवे लुसलुशीत गवत, झाडांची कोवळी पाने, गांडूळ तसेच शेतातील काढणीनंतर वाया गेलेले धान्य यांचा वापर कोंबड्या खाद्य म्हणून करतात. कोंबड्यातील खुडकपणा हा गुणधर्म नवीन कोंबड्या तयार करण्यासाठी केला जातो. कोंबड्यांचा मुख्यत्वेकरून मांस उत्पादनासाठी वापर केला जातो. आजही ग्रामीण भागातील अंडी आणि चिकनची मागणी परसातील कुक्कुटपालनाद्वारे पूर्ण केली जाते. स्थानिक गावरान कोंबडीची उत्पादकता कमी असूनही भारतीय अंडी उत्पादनात परसातील कोंबड्यांचा महत्त्वाचा वाटा आहे.
परसातील कुक्कुटपालनामध्ये मुख्यत्वेकरून कमी उत्पादन देणाऱ्या मुळ गावरान किंवा देशी कोंबड्यांचा संगोपनासाठी समावेश होतो. अशा परिस्थितीत परसातील कुक्कुटपालनातून उत्पादन क्षमता वाढविण्यासाठी देशी कोंबड्यांच्या बरोबरीने (कडकनाथ, असील, फ्रिजल, मानसोली, अंकलेश्वर, तेलीचेरी, मिरी इत्यादी) कोंबड्यांच्या सुधारित जातींचे संगोपन वापर करून त्यांची उत्पादकता सुधारता येते. भारतातील संशोधन संस्थांनी विविध भागात वेगवेगळ्या कोंबड्यांच्या सुधारित जाती (गिरिराज, वनराज, कावेरी, ग्रामश्री, ग्रामप्रिया इ.) विकसित केल्या आहेत.
परसातील कोंबड्यांचे व्यवस्थापन backyard poultry
- परसबागेमध्ये गावरान देशी कोंबड्यांपेक्षा सुधारित जातीच्या कोंबड्या जास्त अंडी देतात. साधारणतः देशी कोंबड्यांचे उत्पादन वर्षाकाठी ६० ते ७० अंडी असते. त्यामानाने सुधारित कोंबड्यांचे अंडी उत्पादन १०० ते १८० या दरम्यान असते. सुधारित कोंबड्यांच्या जातीची वाढ गतीने होत असल्यामुळे मांस उत्पादनासाठी लवकर तयार होतात. गावरान देशी कोंबड्यांप्रमाणे सुधारित जातीसुद्धा प्रतिकूल वातावरणामध्ये तग धरून राहू शकतात.- कोंबडी संगोपन करताना संगोपन उपलब्ध धान्याचा विचार करून घरगुती खाद्य सूत्र तयार करावे. कारण आहार समतोल राखणे तितकेच महत्त्वाचे आहे. वाया गेलेली ज्वारी, बाजरी, गहू, तांदूळ, सुकट, तसेच शिंपले, मीठ, क्षार आणि जीवनसत्त्वे इत्यादींचा वापर करून परसबागेतील कोंबड्यांसाठी पूरक खाद्य बनविणे आवश्यक आहे. त्यामुळे उत्पादन वाढण्यास मदत होते.- घरगुती तयार केलेले २५ ते ३० ग्रॅम पूरक खाद्य प्रति कोंबडी प्रति दिन द्यावे. दिवसातून दोन वेळा खाद्य विभागून दिल्यास कोंबड्यांचा आहार समतोल राखण्यास मदत होऊ शकते. कोंबड्यांना परसबागेतून फिरून जी पोषणतत्वे मिळू शकणार नाहीत अशी पोषणतत्त्वे पूरक खाद्यामार्फत मिळाल्यास अंडी, मांस उत्पादनावर चांगला परिणाम होतो.- सुरुवातीला उपलब्ध असलेल्या १५ ते २० कोंबड्यांमधून पुढच्या वर्षासाठी नवीन पिले निर्मितीसाठी खुडूक कोंबडीचा वापर केला जातो. परंतु आपण एकाच वेळेस साधारणतः चार ते पाच खुडूक कोंबड्याचा वापर करून जास्तीत जास्त पिलेनिर्मिती करणे गरजेचे आहे. त्यासाठी खुडूक कोंबडी कशी ओळखावी, फलित अंड्याची तपासणी कशी करावी, खुडूक कोंबडीसाठी वापरली जाणारी जागा कशी असावी, कोंबड्यांची काळजी कशी घ्यावी याबद्दलचे शास्त्रीय ज्ञान असणे आवश्यक आहे.- नैसर्गिक अंडी उबवणूक करून तयार झालेल्या पिल्लांची काळजी घेणे महत्त्वाचे असते. पिल्लांची निर्मिती झाल्यानंतर खुडूक कोंबडीचे विलगीकरण करून कमीत कमी एक ते दोन महिने पिलांचे संगोपन बंदिस्त पद्धतीने करावे. सुरवातीच्या काळात पिलांची वाढ जलद गतीने होते. पिल्लांना खाद्यामध्ये प्रथिनांची गरज जास्त असते. तसे प्रथिनयुक्त खाद्य दिल्यास बंदिस्त पद्धतीने त्यांची वाढ केल्यास मरतुकीचे प्रमाण कमी होते.- नैसर्गिक अंडी उबवणूक करण्याआधी फलित अंडी निवड, साठवणूक, त्यांची काळजी व उबवणुकीच्या कालावधीत अंड्याच्या दिवा तपासणीतून भ्रूणवाढ स्थिती तपासणे अशा शास्त्रीय ज्ञानाचा वापर करून उत्तमरित्या पिले निर्मिती करता येते.. परसबागेतील कुक्कुटपालनाकडे पारंपारिक पद्धतीने न बघता व्यावसायिक दृष्टिकोनातून पाहिल्यास नक्कीच उत्पादनात वाढ होऊन आपली आर्थिक परिस्थिती सुधारण्यास मदत होईल. परसबागेतील कुक्कुटपालनामध्ये भांडवली खर्च कमी असतो.- कोंबडी संगोपन करताना पारंपारिक खुरड्याचा वापर न करता आपण उपलब्ध साधनसामग्रीतून शास्त्रीयदृष्ट्या बनविलेल्या खुरड्याचा वापर करावा. यामुळे कोंबड्यांचे नियोजन, स्वच्छता, शत्रूपासून संरक्षण, खाद्य नियोजन, औषधोपचार सुलभरित्या करता येऊ शकते. परिणामी उत्पादनात वाढ होते. सुधारित कोंबड्यांचे लसीकरण, औषधोपचार, पिण्याचे पाण्याचे निर्जंतुकीकरण, जंतनिर्मूलन, रात्री खुरड्यामध्ये कोंबड्यांना दिली जाणारी जागा इत्यादी गोष्टींची पूर्तता केल्यास उत्पादनात वाढ होते.- बरेचसे शेतकरी देवी, मानमोडी इत्यादी विषाणूजन्य रोगांचे लसीकरण करण्याचे टाळतात, परंतु अशा रोगाची लागण झाल्यास औषधोपचारानेसुद्धा कोंबड्या वाचणे अवघड जाते. त्यामुळे प्रत्येक शेतकऱ्याने परसातील कुक्कुटपालन करत असताना कोंबड्यांचे लसीकरण करावे. शास्त्रीय कुक्कुटपालन प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे.- अंडी कवचाची प्रत सुधारणा आणि कोंबड्यांतील टोच्या मारणे, पिसे उपटण्याचे प्रमाण कमी करण्यासाठी खाद्यामध्ये शिंपल्यांचा वापर करावा. रोजच्या आहारामध्ये हिरव्या चाऱ्याचा वापर करावा.- नवीन पिले उत्पादित केल्यानंतर त्यामध्ये ५० टक्के नर व ५० टक्के मादी पिल्लांचा समावेश असतो त्यामुळे पैदाशीचे नर (प्रति १२ माद्यांमागे १ नर प्रमाणे) वगळून उर्वरित नरांची विक्री साधारणतः सहा महिन्यांनी करावी. स्वतः तयार केलेल्या कोंबड्यांच्या पैदाशीसाठी नर न ठेवता शेजारील पक्षिपालकांच्या कळपामधील नवीन नर पैदाशीसाठी वापरावेत किंवा नवीन उत्तम प्रतीच्या संकरित कोंबड्यांची खरेदी करून त्यांचा समावेश आपल्या कळपामध्ये (प्रति १२ माद्यांमागे १ नर) केल्यास पुढील पिढीमध्ये तयार झालेल्या कोंबड्यांची उत्पादनक्षमता वाढण्यास मदत होते. कोबड्याची अदलाबदल करावी किंवा नवीन सुधारित जातीचा कोंबडा वापरावा.- बरेच शेतकरी परसातील कुक्कुटपालन करत असताना दोन ते तीन वर्षापेक्षा जास्त वयाचा कोंबडा कळपामध्ये संकरण करण्यासाठी ठेवतात. परंतु दोन वर्षापेक्षा जास्त वय असलेल्या कोंबड्याची वीर्य उत्पादनक्षमता कमी होऊ शकते. त्याच्या शुक्राणूवरती वयाचा विपरीत परिणाम होतो. परिणामी कमी फलित अंडी मिळतात. म्हणून परसबागेमध्ये पक्षिपालन करत असताना प्रत्येक वर्षी नवीन कोंबड्याचा संक्रमणासाठी वापर करावा. त्यामुळे मिळणाऱ्या फलित अंड्याची संख्या वाढू शकते.- शास्त्रीयरीत्या कोंबड्यांचे संगोपन केल्यास परसबागेतील १५ ते २० कोंबडी संगोपना ऐवजी आपण १०० ते ५०० सुधारित जातीच्या कोंबड्यांचे संगोपन करणे शक्य आहे.
डॉ. एम. व्ही. कुरकुरे संचालक संशोधन, मपमविवि नागपुरडॉ. व्ही. डी. लोकर व डॉ. ए. एस. कदमकुकुटपालनशास्त्र विभाग, क्रांतीसिंह नाना पाटील पशुवैद्यकीय महाविद्यालय, शिरवळ