जांभुळ (Syzygium cumini) हे एक लोकप्रिय फळ आहे, ज्याला 'काळं जांभुळ' किंवा 'जांभुळ' म्हणून ओळखले जाते. हे फळ प्रामुख्याने भारत, बांगलादेश, नेपाळ, पाकिस्तान आणि श्रीलंका या देशांमध्ये आढळते. जांभुळाच्या वृक्षाचा उगम भारतीय उपखंडात झालेला आहे आणि त्याचे विविध औषधी गुणधर्मांमुळे आयुर्वेदामध्ये महत्त्वाचे स्थान आहे.
जांभुळाचे फळ गोलाकार किंवा लंबगोलाकार असते. हे फळ कच्चे असताना हिरवे व पिकल्यावर गडद जांभळ्या किंवा काळ्या रंगाचे होते. जांभुळाचा रस गोडसर, किंचित तुरट असतो. या फळाच्या बियांचा उपयोग आयुर्वेदिक औषधांमध्ये होतो.
जांभुळाचे पोषण मूल्य
जांभुळामध्ये अनेक पोषक तत्वे आढळतात, ज्यामुळे हे फळ आरोग्यासाठी लाभदायक आहे. त्याचे काही पोषण मूल्य पुढीलप्रमाणे आहेत.
• कॅलरी (६०कॅलरी) : जांभुळामध्ये कमी कॅलरी असतात, ज्यामुळे ते वजन कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहे.• कार्बोहायड्रेट्स (१४ ग्रॅम) : जांभुळामध्ये कार्बोहायड्रेट्स मुबलक प्रमाणात आढळतात, जे शरीराला ऊर्जा देतात.• प्रथिने (०.७ ग्रॅम) : हे फळ प्रथिनांनी समृद्ध आहे, ज्यामुळे शरीराच्या ऊतींच्या विकासासाठी ते महत्त्वाचे आहे.• फायबर (०.९ ग्रॅम) : जांभुळामध्ये भरपूर फायबर आढळते, जे पचनक्रिया सुधारते.• कॅल्शियम (१६ मिलीग्राम) : हाडे आणि दात मजबूत करण्यासाठी कॅल्शियम उपयुक्त आहे.• लोह (१.४ मिलीग्राम) : लोहामुळे रक्तात हीमोग्लोबिनची मात्रा वाढते, ज्यामुळे शरीरातील ऑक्सिजनचे प्रमाण वाढते.• व्हिटॅमिन सी (१८ मिलीग्राम) : रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यासाठी आणि त्वचेसाठी व्हिटॅमिन सी महत्त्वाचे आहे.• व्हिटॅमिन ए (३ IU) : डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी व्हिटॅमिन ए लाभदायक आहे.• अँटीऑक्सिडंट्स : जांभुळामध्ये अँटीऑक्सिडंट्स आढळतात, जे शरीरातील मुक्त रॅडिकल्सशी लढतात आणि कर्करोगासारख्या आजारांपासून संरक्षण करतात.
जांभुळाचे आरोग्यदायी फायदे
• डायबिटीज नियंत्रण: जांभुळाच्या बियांचा पावडर डायबिटीज रुग्णांसाठी उपयुक्त असतो, कारण ते रक्तातील साखरेचे प्रमाण नियंत्रित करते.• पचन सुधारणा: जांभुळामध्ये फायबरचे प्रमाण जास्त असल्याने ते पचन सुधारते आणि बद्धकोष्ठतेपासून आराम देते.• हृदयाचे आरोग्य: हे फळ हृदयाच्या आरोग्यासाठी लाभदायक आहे, कारण त्यातील पोटॅशियम रक्तदाब नियंत्रित करण्यास मदत करते.• त्वचेचे आरोग्य: जांभुळाचा रस त्वचेवरील दोष कमी करण्यासाठी उपयुक्त आहे आणि त्वचेला तजेलदार बनवतो.• रक्तशुद्धीकरण: जांभुळामुळे रक्तशुद्धीकरण होते आणि शरीरातील विषारी द्रव्ये बाहेर टाकली जातात.
जांभुळाचा आहारातील विविध प्रकारे उपयोग केला जातो
• जांभुळाचा रस : जांभुळाचा रस ताजेतवाने करणारा आणि पोषक असतो.• जांभुळाची चटणी : जांभुळाची चटणी रुचकर आणि आरोग्यवर्धक असते.• जांभुळाचे लोणचे : जांभुळाचे लोणचे विविध मसाल्यांसह बनवले जाते, ज्यामुळे त्याचा स्वाद वाढतो.• जांभुळाचा पावडर : जांभुळाच्या बियांचा पावडर औषधांसाठी वापरला जातो.• जांभुळाचा सिरप : जांभुळाचा सिरप गोडसर आणि ताजेतवाने असतो, जो उन्हाळ्यात थंडावा देतो.
अशा प्रकारे जांभुळ (Jambhul) हे एक अद्वितीय आणि पौष्टिक फळ आहे. त्याच्या सेवनाने अनेक आरोग्यदायी फायदे मिळतात. विविध पोषक तत्वांनी समृद्ध असलेल्या या फळाचा आहारात समावेश केल्यास आपले आरोग्य सुधारते आणि विविध आजारांपासून संरक्षण मिळते. त्यामुळे जांभुळाचा आपल्या दैनंदिन आहारात आवर्जून समावेश करावा.
लेखक डॉ. सोनल रा. झंवरसहाय्यक प्राध्यापक एम. जी. एम. अन्नतंत्र महाविद्यालय, गांधेली, छ. संभाजीनगर
हेही वाचा - Aloeveras Health benefits & Products गुणकारी कोरफडीचे आरोग्यदायी फायदे व उत्पादने