महाराष्ट्रात विषेशतः मराठवाड्यात सोयाबीनचे क्षेत्र वाढत असून त्याचबरोबर त्यावर उपजिवीका करणारे किड व रोग वाढत आहेत. शंखी गोगलगाय व पिवळा मोझॅक रोग हे सोयाबीनवरील दुय्यम किड व रोग देखील प्रमुख किड व रोग ठरत आहेत. प्रादुर्भाव दिवसेंदिवस वाढत आहे.
सोयाबीन पिकावरील पिवळा मोझॅक रोगाची लक्षणे- झाडाची वाढ खुंटते. पाने आखूड, लहान, जाडसर, सुरकुतलेली होतात व पानाच्या कडा खालच्या बाजून दुमडतात.- सुरूवातीला पानवर पिवळ्या रंगाचे छोटे चट्टे दिसतात. कालांतराने ठिपक्यांच्या चट्यांचा आकरमान वाढत जातो अणि संपूर्ण पान पिवळे पडून त्यातील हरीतद्रव्याच्या ऱ्हास होतो. अशा पिवळ्या पानांवर तांबूस करपट रंगाचे ठिपके दिसतात.- झाडांच्या पानांचा काही भाग हिरवट तर काही भाग पिवळसर दिसून येतो. फुलोरा उशिरा येतो व शेंगा कमी लागतात तसेच दाने लहान भरतात किंवा संपूर्ण शेंगा दाणे विरहीत व पोचट उपजतात.
प्रसार- प्रादुर्भाव मुख्यतः रोगग्रस्त बियाणांव्दारे होतो. साधारणपणे ३० अंश से. पेक्षा जास्त तापमान या रोगास पोषक असून या हवामानात रोगाची लक्षणे ठळकपणे दिसून येतात.- हा रोग मुंगबीन यलो मोझॅक या विषणुंमुळे उद्भवतो. दुय्यम प्रसार पांढऱ्या माशीव्दारे होतो.- सोयाबीनच्या उभ्या पिकातील विषणूग्रस्त झाडांपासून पांढरी माशी या किंडीद्वारे या रोगाचा प्रसार होता.- या रोगाचा विषाणू केवळ कडधान्य पिकांवर येत असल्याने बिगर मोसमी हंगामात मूग, उडीद, वाल, चवळी, घेवडा इत्यादी पर्यायी पिकांवर तो जवंत राहून सोयाबीन पिकावर संक्रमित होतो.- या रोगास बळी पडणाऱ्या वाण/जातीची लागवड केल्याने या रोगाचा प्रदुर्भाव वाढतो.
नियंत्रणप्रतिबंधात्मक उपाय- पेरणीसाठी निरोगी बियाणांचा वापर करावा, तसेच रोग प्रतीकारक वाण किंवा जातीची निवड करावी.- सोयाबीनची उन्हाळी लागवड व मे महिन्यात होणारी लागवड टाळावी.- सोयाबीन पिकाबरोबर मका किंवा तूर ही अंतरपिके घ्यावीत.- शेत तणमुक्त ठेवावे.- शेतात या रोगाची लागण दिसताच रोगग्रस्त झाडे मुळासकड उपसून नष्ट करावीत.
जैविक नियंत्रणपिक पेरणी नंतर ३० ते ३५ दिवसांनी ५ टक्के निंबोळी अर्काची फवारणी करावी.
रासायनिक नियंत्रण- थायोमिथाक्झाम ३० टक्के एफ.एस. या किटकनाशकाची १० मिली प्रति किलो बियाणे या प्रमाणात बिजप्रक्रीया करावी.- ट्रायझोफॉस ४५ ई.सी. १६ मिली प्रती १० लिटर पाण्यात मिसळून साध्या पंपाने फवारणी करावी.- असिटामिमॅप्रीड २५ टक्के बायफेनथ्रीन २५ टक्के डब्लू. जी. या किटकनाशकाची ५ ग्रॅम प्रति लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.- पांढऱ्या माशीचा उद्रेक पुन्हा टाळण्यासाठी सिंथेटीक पायरोथ्राईड या किटकनाशकाची करू नये.- प्रादुर्भाव रोकण्यासाठी पांढरी माशी आणि मावा किडीचे नियंत्रण करणे आवश्यक आहे. त्यासाठी इमिडाक्लोप्रिड १७ टक्के एसएल २.५ मिली किंवा फलोनिकामाईड ५० टक्के डब्ल्यु जी-३ ग्रॅम किंवा थामोमिथोक्झाम २५ टक्के जी डब्ल्यू ३ ग्रॅमप्रति १० लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.- पिवळे चिकट सापळे सोयाबीन पिकात हेक्टरी १० ते १२ या प्रमाणे लावावेत.
प्रा. अपेक्षा कसबे, विषय विशेषज्ञ (कृषिविद्या)श्री. मोरेश्वर राठोड, वरीष्ठ संशोधन सहायकश्री. शाम शिंदे, तंत्र सहायककृषि विज्ञान केंद्र, तुळजापूर