झुचिनीला (zucchini) उन्हाळ्यात उगवत असलेली अत्यंत बहुरूपी भाजी म्हणून ओळखली जाते. झुचिनीचे फळे शारीरिकदृष्ट्या अपरिपक्व असताना कापणी केली जाते. "उन्हाळी स्क्वॅश" असेही म्हणतात. झुचीनी अगदी लहान असताना कापणी केली जाते.
पिकलेले नसताना झुचिनीचे सेवन केले जाते. पिकलेली झुचीनी १ मीटर पर्यंत लांब असू शकते आणि मोठी तंतुमय असते. झुचिनीचे मानवांसाठी विविध आरोग्य फायदे तसेच औषधी क्षमता आहेत. हे फिनोलिक, फ्लेव्हेनोइड्स, जीवनसत्त्वे, अमीनोअसिड्स, कार्बोहायड्रेट्स आणि खनिजे (विशेषतः पोटॅशियम) सारख्या पोषक आणि बायोएक्टिव्ह संयुगे सामग्रीने समृद्ध आहे आणि त्यात ऊर्जा सामग्री कमी आहे (सुमारे १७ kcal/१०० ग्रॅम) आणि मोठ्या प्रमाणात फायबर त्याचे विविध वैद्यकीय प्रभाव आहेत.
ज्यात मधुमेहरोधक, उच्च रक्तदाबविरोधी, ट्यूमर, अँटीम्युटेजेनिक, इम्यून मॉड्युलेटिंग, अँटीबैक्टीरियल, अँटी-हायपर कोलेस्टेरोलेमिक, आतड्यांसंबंधी अँटीपॅरासायटिक, अँटल्क आणि दाहक-विरोधी प्रभाव आहेत. झुचिनीमध्ये -कॅरोटीन, फॉलिक ऍसिड आणि व्हिटॅमिन सी सारख्या नैसर्गिक अँटिऑक्सिडंट्सचे लक्षणीय प्रमाण असते.
झुचीनी (Courgette) हे तांत्रिक फळ आणि उन्हाळ्यातील स्क्वॅशचे विविध प्रकार आहे. ते अपरिपक्व असताना कापणी केली जाते.
झुचीनी जीवनसत्त्वे, खनिजे आणि वनस्पती संयुगे समृद्ध आहे. याचे अनेक फायदे आहेत जसे आरोग्य फायदे, सुधारित पचन ते हृदयरोगाचा धोका कमी करणे. हे हृदयाचे आरोग्य सुधारू शकते. झुचीनी फळामध्ये फायबरचे प्रमाण जास्त असते. आणि त्यामुळे मधुमेहाचा धोका कमी होण्यासही मदत होते. काही लोक कच्ची झुचीनीचा ही आनंद घेतात, जे सॅलडमध्ये उत्तम काम करते. झुचीनी मधुमेहवर उपचारासाठी प्रभावी आहे.
झुचीनी व्हिटॅमिन सी, बी 6 आणि व्हिटॅमिन ए चे स्त्रोत देखील आहे आणि थोड्या प्रमाणात उपलब्ध आहे. खनिजांमध्ये मँगनीज, पोटॅशियम आणि थोड्या प्रमाणात मॅग्नेशियम आणि फॉस्फरस देखील समाविष्ट आहेत. झुचिनी भाजी ही उन्हाळी हंगामातील सर्वोत्तम ग्रील्ड आहे. कॅरोटीन्स आणि व्हिटॅमिन सीची उच्च पातळी झुचिनीला चांगले गुणधर्म देतात. त्याच्या बियांमध्ये प्रोटीज ट्रिप्सिन इनहिबिटर नावाच्या कॅन्सर-विरोधी पदार्थांचे ट्रेस देखील आढळतात,
जे मानवी पचनमार्गात विषाणू आणि कार्सिनोजेन्सच्या सक्रियतेस प्रतिबंध करतात. झुचीनीच्या एपिकार्ड्समध्ये उर्वरित फळांपेक्षा कॅरोटीनॉइडचे प्रमाण जास्त असते. झुचिनीचा रंग जितका गडद असेल तितका कॅरोटीनॉइड पातळी जास्त असेल. ते वेगवेगळ्या रंगांमध्ये आढळू शकतातः गडद हिरवा, किंचित फिकट आणि खूप हलका, तसेच पिवळा-केशरी. पिवळ्या झुचिनीमध्ये त्याच्या रंगासाठी जबाबदार झायंतोफायील (xanthophyll) रंगद्रव्ये असतात.
१०० ग्राम कच्या झुचिनीमध्ये असलेले पौष्टिक घटक
- ओलावा (%) ७०.२५
- प्रथिने (%) ४.४५
- चरबी (%) १.६५
- कर्बोदके (%) १४.५१
- क्रूड फायबर (%) ३.१७
- मॅग्नेशियम (मिग्रॅ /१०० ग्रॅम) २५.०५
- कॅल्शियम (mg/१०० gm) ५.५०
- सोडियम (mg/१०० gm) ७६.५०
- पोटॅशियम (मिग्रॅ /१०० ग्रॅम) ७६.५०
- झिंक (मिग्रॅ /१०० ग्रॅम) ०.६५
- लोह (mg/१०० gm) ६.४८
झुचीनी साठवणूक आणि अन्न सुरक्षा
झुचीनी एका आठवड्यापर्यंत रेफ्रिजरेटरमध्ये हवाबंद कंटेनरमध्ये संपूर्ण आणि न धुता ठेवता येते. तुकडे करण्यापूर्वी ब्रश आणि थंड पाण्याने त्वचा पूर्णपणे धुवा. ग्रीष्मकालीन स्क्वॅश गोठवण्यासाठी, त्याचे तुकडे करा किंवा क्यूब करा. गोठवण्यासाठी चर्मपत्र-रेषा असलेल्या बेकिंग शीटवर पसरवा आणि नंतर फ्रीझर बॅगमध्ये पॅक करा. गोठवलेल्या भाज्या साधारणतः एक वर्ष फ्रीझरमध्ये टिकतात. लक्षात ठेवा की गोठवलेला स्क्वॅश खूप मऊ असतो आणि त्याची रचना सामान्यतः सूप किंवा भाजलेले पदार्थ बनवण्यासाठी सर्वोत्तम कार्य करते.
झुचीनी पासून बनवलेले प्रक्रियायुक्त पदार्थ
१. झुचीनी करी : महाराष्ट्रातील एक सामान्य डिश, झुचीनी करीमध्ये कांदे, टोमॅटो आणि विविध मसाल्यांचा समावेश करून चवदार करी तयार केली जाते. या प्रक्रियेमध्ये कांदे आणि टोमॅटो परतून घेणे, झुचीनीचे तुकडे घालणे आणि शिजेपर्यंत मसाल्यांनी उकळणे यांचा समावेश होतो.
२. झुचिनी कूटू : या डिशमध्ये झुचिनीला मसूर, नारळ आणि दक्षिण भारतीय मसाले जसे की मोहरी आणि कढीपत्ता एकत्र केला जातो. प्रक्रियेमध्ये मसूर आणि झुचीनी एकत्र
शिजवणे, नंतर नारळ-मसाल्याची पेस्ट घालून चांगले एकत्र होईपर्यंत उकळणे समाविष्ट आहे.
३. झुचीनी ब्रेड : एक लोकप्रिय बेक केलेला, झुचीनी ब्रेडमध्ये किसलेले झुचीनी एका गोड ब्रेडच्या पिठात समाविष्ट केले जाते, त्यात अनेकदा दालचिनी, नट आणि मनुका यांसारख्या घटकांचा समावेश केला जातो ज्यामुळे चव आणि पोत वाढतो.
४. झुचीनी फ्रिटर : हे पीठ, अंडी आणि मसाला घालून किसलेले झुचीनी एकत्र करून बनवलेले मसालेदार पॅनकेक्स आहेत, नंतर ते सोनेरी तपकिरी होईपर्यंत तळतात. ते बाहेरून कुरकुरीत आणि आतून मऊ असतात.
५. स्टफ्ड झुचीनी : झुचीनी पोकळ करून त्यात तांदूळ, ग्राउंड मीट, चीज आणि औषधी वनस्पती यांसारख्या विविध घटकांनी भरले जाऊ शकते, नंतर ते कोमल होईपर्यंत बेक केले जाऊ शकते. ही डिश चवदार आणि बहुमुखी आहे.
६. झुचिनी नूडल्स (झूडल्स) : पास्ता नूडल्सची नक्कल करण्यासाठी झुचिनीला पातळ पट्ट्यामध्ये सर्पिल केले जाऊ शकते. पारंपारिक पास्ताच्या कमी-कार्ब पर्यायासाठी हे झूडल्स अनेकदा मरीनारा सॉस, पेस्टो किंवा इतर पास्ता सॉससह सर्व्ह केले जातात.
७. झुचिनी सूप : हे एक सांत्वनदायक आणि पौष्टिक सूप आहे जे झुचिनीला कांदे, लसूण, मटनाचा रस्सा आणि औषधी वनस्पती घालून, नंतर गुळगुळीत होईपर्यंत मिसळून बनवले जाते. प्राधान्यानुसार ते गरम किंवा थंड सर्व्ह केले जाऊ शकते.
लेखक
डॉ. मस्के सचिन विश्वनाथ
सहाय्यक प्राध्यापक एम. जी. एम. विद्यापीठ, छ. संभाजीनगर
Sachinvmaske77@gmail.com
डॉ. सोनल रा. झंवर
सहाय्यक प्राध्यापक एम. जी. एम. अन्नतंत्र महाविद्यालय, छ. संभाजीनगर
हेही वाचा - Success Story दोन एकर केशर आंबा बागेतून उच्चशिक्षित तरुणाला ८ लाखांचे उत्पन्न