आत्मनिर्भर भारताचा भाग म्हणून २०२० मध्ये केंद्र सरकारने राष्ट्रीय मधुमक्षिका पालन व मध अभियानाची घोषणा केली. ही योजना राष्ट्रीय मधुमक्षिका मंडळ (NBB) द्वारे संचालित केली जाते. ही १०० टक्के केंद्र पुरस्कृत योजना आहे.
महाराष्ट्र राज्य फलोत्पादन व औषधी वनस्पती मंडळ, पुणे यांना राष्ट्रीय मधुमक्षिका पालन व मध अभियानाच्या अंमलबजावणी करिता सन २०२१ मध्ये अंमलबजावणी यंत्रणा म्हणून मान्यता देण्यात आली.
उद्देश
■ मधुमक्षिकांचे संरक्षण, मध उत्पादनास प्रोत्साहन आणि पर्यावरणीय शाश्वतता सुनिश्चित करणे व मधुक्रांतीचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी भारतातील शास्त्रोक्त मधुमक्षिकापालनाचा सर्वांगीण विकास आणि प्रोत्साहन देणे.
■ शेती आणि बिगरशेती कुटुंबांसाठी उत्पन्न आणि रोजगार निर्मितीसाठी मधमाशीपालन उद्योगाच्या सर्वांगीण वाढीला चालना.
■ कृषी व फलोत्पादन पिकांची उत्पादन वाढ.
■ मधुमक्षिका पालनाद्वारे महिलांचे सक्षमीकरण.
■ मधुमक्षिका पालन व मध उत्पादनासाठी कृषी उद्योजक आणि कृषी स्टार्टअप्सना प्रोत्साहन देणे.
■ मध व इतर उच्च मूल्य मधमाशी उत्पादनांच्या उत्पादनासाठी मधुमक्षिकापालन उद्योगात नवीनतम आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञान आणि कौशल्ये वापरण्यास, विकसित करण्यास प्रोत्साहन देणे.
■ सहकाराच्या माध्यमातून संस्थात्मक चौकट तयार करून म्हणजेच स्वयंसहाय्यता गट, शेतकरी उत्पादक संघ यांची स्थापना करून मधुमक्षिका पालकांचे सक्षमीकरण करणे.
समाविष्ट घटक
१) लघु अभियान I २) लघु अभियान II ३) लघु अभियान III
१) लघु अभियान I
या अभियानांतर्गत शास्त्रोक्त मधुमक्षिकापालनाचा अवलंब करून परागीकरण करून विविध पिकांचे उत्पादन आणि उत्पादकता यांच्यात सुधारणा घडवून आणण्यावर भर दिला जाईल.
समाविष्ट बाबी
• दर्जेदार न्युक्लियस स्टॉक केंद्रांचा विकास.
• मधुमक्षिका जननकांचा विकास.
• गरजेनुसार भाड्याने वस्तू/सेवा देणारी केंद्र.
• मधुमक्षिका स्नेही वनस्पती, फुलझाडे, मधुमक्षिका वाटिका लागवड
• मधुमक्षिका पालनाद्वारे महिलांचे सक्षमीकरण करणे.
• मध व इतर उत्पादने तपासणी प्रयोगशाळा.
• मधुमक्षिका पालनासाठी लागणाऱ्या उपकरणांचे उत्पादन करणाऱ्या युनिट्सची स्थापना करणे.
• मधुमक्षिका रोग निदान व उपचार प्रयोगशाळा/फिरती प्रयोगशाळा.
• मधुमक्षिकापालन परिसंवाद, प्रशिक्षण इ.
२) लघु अभियान II
या अभियानांतर्गत पीक काढणीनंतरच्या मधुमक्षिकापालन/पोळे यांच्या व्यवस्थापनावर लक्ष केंद्रित केले जाईल. यामध्ये संकलन, साठवणुक, पणन, मूल्यवर्धन इ. बाबी समाविष्ट आहेत आणि या प्रक्रियांसाठी आवश्यक पायाभूत सुविधांच्या विकासावर भर देण्यात येत आहे.
समाविष्ट बाबी
• मध व इतर पोळे उत्पादनांचे संकलन, विक्री, बॅन्ड विकसित करणे, पणन सुविधा इ. साठी केंद्र.
• मध व इतर पोळे उत्पादनांचे पॅकिंग व साठवणूक, शीतगृहे.
• मध व इतर पोळे उत्पादनांवरील प्रक्रियांसाठी प्रकल्प.
• मध व इतर पोळे उत्पादनांवर प्रक्रिया करणाऱ्या युनिट्स/कारखान्यांचे नुतनीकरण/विस्तार.
• मध व इतर पोळे उत्पादनांवर प्रक्रिया करणाऱ्या युनिट्सकरिता अंतर्गत चाचणी प्रयोगशाळा इ.
३) लघु अभियान III
या अभियानात विविध प्रदेश/राज्ये/कृषी विषयक हवामान आणि सामजिक आर्थिक स्थितीसाठी योग्य अशा संशोधन व तंत्रज्ञानाचा विकास करण्यावर लक्ष केंद्रित केले जाईल. शास्त्रोक्त मधुमक्षिकापालनास चालना देणारे संशोधन आणि तंत्रज्ञान विकसित करणे इ.
अर्ज कोणाला करता येतो?
शेतकरी/मधुमक्षिकापालक/संघ/संस्था/कंपन्या/स्वयं सहाय्यता गट/शेतकरी उत्पादक संघ/शेतकरी उत्पादक कंपनी/राज्य कृषी विद्यापीठे/केंद्रीय कृषी विद्यापीठे, कृषी विज्ञान केंद्र इ.
अर्थसहाय्याचे स्वरूप
महाराष्ट्र राज्यासाठी अर्थसहाय्य खालीलप्रमाणे असेल
१) वैयक्तिक लाभधारक/शेतकरी/मधुमक्षिकापालक/संघ/संस्था/कंपन्या - ५०%
२) स्वयं सहाय्यता गट (SHG), संयुक्त दायित्व गट (JLG)/शेतकरी/मधुमक्षिका पालनकर्ते हितसंबंधी गट (FIG)/सहकारी संघ (Co- operatives)/शेतकरी उत्पादक संघ (FPO)/शेतकरी उत्पादक कंपन्या (FPC), राष्ट्रीय मधुमक्षिका मंडळाकडे नोंदणी असलेले मधुमक्षिका पालनकर्ते महासंघ-७५%
३) राष्ट्रीय/राज्य स्तरावरील शासकीय संस्था राष्ट्रीय मधुमक्षिका मंडळ, भारतीय कृषी संशोधन परिषद, राज्यातील कृषी विद्यापीठे/केंद्रीय कृषी विद्यापीठे - १००%
४) क्षमता बांधणी उपक्रमांसाठी (For capacity building programmes) शेतकरी, मधुमक्षिकापालक, अधिकारी यांचे प्रशिक्षण, परिसंवाद, कौशल्य विकास कार्यक्रमाकरिता - १००%
संपर्क
योजनेच्या अधिक माहितीसाठी व प्रस्ताव सादर करण्यासाठी संबंधित जिल्ह्याचे जिल्हा अधिक्षक कृषी अधिकारी कार्यालय किंवा राज्यस्तरीय अंमलबजावणी यंत्रणा महाराष्ट्र राज्य फलोत्पादन व औषधी वनस्पती मंडळ, साखर संकुल, शिवाजीनगर, पुणे-०५ ई- मेल: info@mahanhm.in, दूरध्वनी: (०२०)-२९७०३२२८. या ठिकाणी संपर्क करावा.
योजनेच्या मार्गदर्शक सूचनांसाठी संकेतस्थळ: https://nbb.gov.in/