नवी दिल्ली - कधी कधी पैशांची देवाण-घेवाण करताना चुकून एखादी नोट फाटली जाते. नोट चुकून फाटली की पैसे फुकट गेले असा अनेकांचा समज होतो. अशा परिस्थितीत फाटलेल्या नोटांचं काय करायचं असा प्रश्न काहींना कधीना कधी नक्की पडला असेल. याचे उत्तर आता रिझर्व्ह बँकेनेच (Reserve Bank of India) दिलं आहे. जर फाटलेली नोट दुकानदाराने घेण्यास नाकारली तर ती तुम्हाला बँकेत नेण्याचा आणि ती बदलण्याचा पूर्ण अधिकार आहे. पण बँका फाटलेल्या नोटा स्वीकारण्यास नकार देतात तेव्हा बँकांमध्येही अशा समस्या दिसतात. जर तुम्ही बंडल गोळा करत असाल आणि त्यात एक नोट फाटली असेल तर टेलरिंग मशीन ती नाकारते. याचा फायदा घेत कॅशियर तुम्हाला ती नोट परत करतो. पण हा नियम चुकीचा आहे.
बँका फाटलेल्या नोटा नाकारू शकत नाहीत. प्रत्येक नोट जी छापली जाते, ती घेण्याची जबाबदारी बँकेची आहे. रिझर्व्ह बँकेच्या भाषेत काही फाटलेल्या नोटांना ‘सॉयल्ड नोट’ असं म्हटलं जातं. रिझर्व्ह बँकेचे नियमांनुसार, ज्या नोटा 2 अंकांच्या आहेत, जसे की 10 ची नोट, जरी ती दोन तुकड्यांमध्ये असली तरी ती सॉयल्ड नोटेच्या श्रेणीत ठेवली जाते. बँका अशा नोटा स्वीकारण्यास नकार देऊ शकत नाहीत. फक्त लक्षात ठेवा की नोट कापून त्याच्या नंबर पॅनेलमधून जाऊ नये. अशा कोणत्याही नोटा कोणत्याही सरकारी बँकेच्या काऊंटरवर सहज बदलल्या जाऊ शकतात.
फाटलेल्या नोटेचे तुकडे असले तरी आता नो टेन्शन
सरकारी बँका व्यतिरिक्त दोन तुकडे झालेल्या नोटा खासगी बँकेच्या कोणत्याही चलन किंवा रिझर्व्ह बँकेच्या कोणत्याही जारी कार्यालयामध्ये सहजपणे बदलल्या जाऊ शकतात. बँक तुम्हाला अशा बदलांसाठी कोणताही फॉर्म भरण्यास सांगणार नाही. यामध्ये फॉर्म भरण्याची गरज नाही. जरी एका नोटेचे अनेक तुकडे झाले तरी ते बँकेत नेले जाऊ शकतात. फाटलेल्या नोटेचा कोणताही भाग गहाळ झाला तरी त्याची देवाणघेवाण करता येते. कोणत्याही चलनी नोटवर आवश्यक भाग म्हणजे जारी करणार्‍या अधिकाऱ्याचे नाव, हमी, स्वाक्षरी, अशोक स्तंभ/महात्मा गांधी यांचे चित्र, वॉटर मार्क असणं गरजेचं आहे. जर या चिन्हांमध्ये काही विसंगती दिसली तर त्यासाठी काही पैसे द्यावे लागतील.
आरबीआय नोट परतावा नियम करण्यात आला आला. अशा नोटा सरकारी बँकांच्या काउंटर, खासगी बँकांच्या चलन चेस्ट किंवा आरबीआयच्या इश्यू ऑफिसमध्ये फॉर्म भरून देखील बदलल्या जाऊ शकतात. ज्या नोटा पूर्णपणे फाटलेल्या आहेत, पूर्णपणे कापल्या आहेत किंवा संपूर्ण नोट जळली आहे, नंतर ती फक्त RBI च्या इश्यू ऑफिसमध्ये बदलली जाऊ शकते. बँकांच्या काऊंटरवर ते बदलता येत नाही. आरबीआयच्या इश्यू विभागात या कामासाठी विशेष लोक नियुक्त केले जातात. एका हिंदी वेबसाईटने याबाबतचे वृत्त दिले आहे.