- अमोल उद्गीरकर
मैने प्यार किया हा एकेकाळी तुफान गाजलेला सिनेमा. जागतिकीकरणाचं वारं भारतात यायच्या दोनच वर्षे आधी हा सिनेमा प्रदर्शित झाला होता. त्या सिनेमात दोस्ती होती. पण एका मुलाची आणि मुलीची. त्यांचे आणि त्यांच्या मैत्रीविषयीचे (ते ही भिन्न लिंगी मैत्री बद्दल) संवाद त्याकाळी तुफान लोकप्रिय झाले होते. ‘एक लडका और एक लडकी कभी दोस्त नही हो सकते..’, ‘दोस्तीमें नो सॉरी नो थँक यू.’ ‘दोस्ती की है, निभानी तो पडेगी..’ हे संवाद त्याकाळच्या तरु ण पिढीच्या तोंडात रु ळले होते. निमशहरी आणि ग्रामीण भागात तर हा सिनेमा, हे संवाद तुफान गाजले. त्याकाळी कोएड म्हणजेच मुलामुलींना एकत्र शिक्षण देणार्‍या शाळा फारच कमी असतं. फक्त मुलांची, फक्त मुलींची शाळा असे. फार क्वचित मुलामुलींची शाळा एकत्र असली तरी मुलंमुली एकमेकांशी बोलत नसत. आणि हा सिनेमा तर मुलामुलीच्या मैत्रीची कहाणी सांगत होता. मुलामुलीच्या मैत्रीचं त्याकाळी प्रचंड आकर्षण होतं. सिनेमात दाखवल्या जाणार्‍या मैत्री चा आणि नातेसंबंधांचा भारतीय तरु णांवर किती प्रभाव पडतो, याची जणू लिटमस टेस्टच या सिनेमाने केली होती. हा सिनेमा प्रदर्शित झाला त्यानंतर भारतात जागतिकीकरणाचं, उदारीकरणाचं वारं वाहायला लागलं. जुन्या बंदिस्त समाजरचनेलाही धडका बसायला लागल्या. काही जुनाट गोष्टी निदान किलकिल्या व्हायला लागल्या. एक नवीन सुरुवात त्या दशकात झाली आणि म्हणता म्हणता केवळ दहा वर्षाच्या आतच तोर्पयत फक्त सिनेमातच दिसणारी मनमोकळी मैत्नी सगळीकडे दिसायला लागली. हा योगायोग खचितच नव्हता. मैत्रीच्या या नव्या नात्याची एक नव्यानं पायाभरणी या सिनेमाने अगोदरच केली होती. जागतिकीकरणामुळे पुढच्या काळात बदलेल्या सामाजिक - आर्थिक परिस्थितीने त्यावर कळस चढवला इतकंच.खरं तर स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर सुरुवातीची काही दशकं तरी आपल्या देशाच्या वातावरणात एक आदर्शवादी भाबडेपणा होता. त्याचं प्रतिबिंब त्याकाळी सिनेमात दाखवल्या जाणार्‍या मैत्नीत पडल्याचंही दिसत. 1964 साली प्रदर्शित झालेला दोस्ती हा सिनेमा हे याचं उदाहरण. सिनेमात दोन अपंग मित्न चांगल्या-वाईट काळात एकमेकांची कशी साथ देतात हे त्या सिनेमात दाखवलं होतं. सिनेमा चांगला असला तरी पटकथेत प्रामाणिक भाबडेपणा उतू जात होता. आनंद, याराना, शोले या अमिताभ बच्चनच्या सिनेमांमध्ये तर मैत्नीचं विलोभनीय चित्नण दिसतं. या सिनेमातली मैत्री अशी की दोस्तीसाठी कुछभी या भावनेवर विश्वास ठेवायला ती कथा भाग पाडते.पुढे नव्वदच्या दशकात आलेले जो जिता वो ही सिकंदर, साजन, खिलाडी आणि तत्सम सिनेमातपण मैत्नीच्या कथा होत्या. जिवाला जीव देणारे दोस्त, त्यांच्या उनाडक्या, त्यांची मस्ती सारं गुंतवून ठेवणारं होतं. अर्थात पडद्यावर बघायला कितीही मनोरंजक वाटत असलं तरी ही त्याकाळची सिनेमातली मैत्नी बरीचशी एकसुरी आणि मैत्रीच्या नात्याचे मर्यादित पैलू दाखवणारीच होती. मैत्नीमधली गुंतागुंत, मैत्नीमधले वादविवाद (म्हणजे दोन मित्न एकाच मुलीच्या प्रेमात पडतात असल्या सिच्युएशन्सच्या पलीकडे जाऊनचे वाद), मानसिक पैलू हे माठय़ा पडद्यावर दाखवण्यात आपले सिनेमे कमी पडत होते. सिनेमे, त्यातली मैत्रीकथा लोकप्रिय होती; पण ‘खरी’ वाटण्यात जरा कमीच पडत होती.रील लाईफमधली दोस्ती आणि रिअल लाईफमधली दोस्ती यांच्यातलं अंतर कमी होण्याची सुरुवात झाली ती दिग्दर्शक नागेश कुकनूरच्या रॉकफर्डपासून. एका उच्चभ्रू शाळेत शिकायला आलेल्या टीनएजर मुलाच्या आयुष्यात आलेले मित्न त्याच्यात कसे बदल घडवतात याचं फार वास्तवदर्शी चित्नण या सिनेमात होतं. या सिनेमातलं ‘यारों..’ हे गायक केकेच्या आवाजातलं गाणं हे आजही आपल्याकडे ‘फ्रेण्डशिप अँथम’ समजलं जातं. पण मैत्नी हा विषय सिनेमाच्या मुख्य पटलावर खर्‍या अर्थानं आला तो फरहान अखतरच्या ‘दिल चाहता है’ या सिनेमापासून..फरहानला ‘दिल चाहता है’ बनवण्याची प्रेरणा खासगी आयुष्यातल्या काही प्रसंगांवरून मिळाली होती. आपल्या मित्नांसोबत लॉस एंजेलिसला तो ट्रीपवर गेला होता. त्याकाळी त्याला डायरी लिहिण्याची सवय होती. त्या डायरीमधले अनेक प्रसंग हे ‘दिल चाहता है’च्या स्क्रीन प्लेमध्ये आले आहेत. आकाश, समीर आणि सिद ही पात्नं काहीशी फरहान आणि त्याच्या मित्नांसारखी आहेत. त्यांच्यावर आधारित आहेत. ‘दिल चाहता है’ हा अनेक अर्थाने बॉलिवूडला वेगळं वळण देणारा चित्नपट ठरला. खरं तर ‘दिल चाहता है’च्या थोडं अलीकडंच ‘लगान’ आणि ‘गदर’ हे दोन भव्यदिव्य चित्नपट आले होते. त्यांच्यामुळे तिकीट खिडकीवर त्सुनामी आली होती. ‘दिल चाहता है’ प्रदर्शित झाला त्यावेळेस या दोन चित्नपटांचा प्रेक्षकांवरचा हँग ओव्हर बराच टिकून होता. पण तरीही ‘दिल चाहता है’ने आपला स्वतंत्न ठसा उमटवलाच. नव्या आशा, नव्या आकांक्षा आणि मुख्य म्हणजे, नव्या संवेदनांचं या चित्नपटातून अत्यंत तरल दर्शन झालं..मला आठवतंय, ‘दिल चाहता है’ बघून मी भारावलेल्या अवस्थेत थिएटरमधून बाहेर पडलो होतो. मित्नांसमोर फरहानच्या स्तुतीचे पूल बांधत असताना एकानं मला विचारले की, हे बाकी सगळं ठीक आहे, पिक्चरची स्टोरी काय आहे? आणि मी अडखळलो. मला साक्षात्कार झाला, की सुरु वात, मध्य आणि शेवट या सरधोपट कथानक शैलीला ‘दिल चाहता है’ने मोडीत काढलं होतं. चित्नपट भारी, कडक असायलाच हवा असं त्याकाळी समज होता. पण सिनेमा ‘कुल’ असू शकतो, याची जाणीव पहिल्यांदाच मला या चित्नपटामुळे झाली होती. नंतर ‘दिल चाहता है’ कसा तितकासा क्रांतिकारी सिनेमा नाही, यावर बरंच वाचनात आलं. काही लोकांनी त्याची क्रूरपणे केलेली चिरफाडपण ऐकली. मात्र तरीही दिल चाहता है त्याच्या ‘ताज्या’ दिग्दर्शकीय दृष्टिकोनामुळे कायम आवडता चित्रपट राहिला. मुख्य म्हणजे, त्यात दोस्तीची एक समकालीन कथा पडद्यावर पाहता आली होती. एकूणच फरहान अखतर आणि रितेश सिधवानी यांच्या एक्सेल प्रोडक्शन हाऊसने मैत्नीचे विविध पैलू हाताळणारे सिनेमे बनवले आहेत. लहानपणासून मित्र असणारे तीन मित्र, ते रोड ट्रिपला जातात. आणि ती एक रोड ट्रिप त्यांच्या आयुष्यात कसे बदल घडवते, ते तीन मित्र आपापल्या मनातल्या भीतीवर कशी मात करतात याचं अतिशय तरल चित्रीकरण झोया अख्तरच्या ‘जिंदगी ना मिलेगी दुबारा’ या फिल्ममध्ये होतं.
मुलींच्या मैत्रीचं काय?
लंगडय़ा आणि सल्या
हे कोण साइडकिक?
आपल्या सिनेमात नायक किंवा नायिकेच्या मित्न/मैत्रिणींच्या भूमिकांमध्ये झालेली इव्हॅल्यूशन हा अजून एक रोचक विषय आहे. पूर्वी या भूमिका करणार्‍या अभिनेत्याचं काम फक्त स्वतर्‍ विनोदाचा विषय बनून नायकाला पडद्यावर लार्जर दॅन लाईफ बनवणं असायचं. नायकाच्या मित्नाचं काम करणार्‍या अभिनेत्याला साइडकिक असं गोंडस नाव देऊन त्याला कोपर्‍यात बसवण्याची व्यवस्था केली होती. हे साइडकिक बहुतेक वेंधळे, आचरट विनोदी असत. आपल्या अंगभूत गुणांमुळे ते खलनायकाच्या कचाटय़ात सापडत आणि नायक ग्लोरियस एंट्री करून त्यांना वाचवत. थोडक्यात, हे साइडकिक म्हणजे नायकाची रेघ मोठी करण्यासाठी मारलेली छोटी रेघ असत. दीपक तिजोरी, गुड्डी मारोती, शक्ती कपूर (कारकिर्दीचा एक मोठा भाग), सतीश कौशिक, चंकी पांडे, हरीश (प्रेमकैदी फेम) आणि नाव नसलेले आणि फक्त चेहरा असलेले असे अभिनेते आहेत ज्यांच्या कारकिर्दीचा मोठा भाग फक्त हिरोची पडद्यावरची रेघ मोठा करण्यात गेला आहे. या प्रक्रियेत यांच्यातल्या अभिनेत्यावर अर्थातच अन्याय झाला. मागे मी एकदा फ्रेण्डशिप डे ला हॅपी दीपक तिजोरी डे अशा शुभेच्छा द्याव्यात आणि सगळ्यांना पडद्यावर दीपक तिजोरी आहे तसा मित्न सगळ्यांना मिळो अशी सदिच्छा दिली होती. लोकांना ते भन्नाट आवडलं होतं. मतितार्थ असा की, जंजीर मधल्या शेरखानसारखे काही तुरळक अपवादवगळता नायकाचा मित्न दुय्यम विनोदनिर्मिती करण्यासाठीच असतो असं लोकांना वाटायचं आणि ते साहजिकच होतं.
( लेखन पटकथा लेखक आहेत.)