डॉ. देविका गद्रे
व्यायामांनी गुडघेदुखी, पाठदुखी अगदी पॅरालीसीस बरा होत असलेला तुम्ही ऐकलं असेल. पण कोविडनंतरव्यायामांनी पूर्ववत होता येते हे तुम्हाला माहित आहे का? कोरोनामुळे रुग्णाच्या फुप्फुसांच्या कार्यक्षमतेवरपरिणाम होतो. ह्यात तुम्हाला कार्डीओपल्मोनरी फिजिओथेरपी नक्कीच मदत करू शकते.कार्डीओपल्मोनरी फिजिओथेरपी म्हणजे नक्की काय? कार्डिओ म्हणजे हृदय आणि पल्मोनरी म्हणजे फुप्फुसे.आपल्या हृदय आणि फुप्फुसांची क्षमता वाढवण्याचे काम हे विशिष्ट प्रकारचे व्यायाम करतात.
कोविडमधून बरे होताना कोणती लक्षणे दिसून येतात?
१) दिवसभर शारिरीक थकवा जाणवणे २) शारिरीक श्रमांनंतर धाप लागणे ३) श्वास प्रभावीपणे घेण्याची क्षमताकमी होणे. ४) वजन कमी होणे ५) शरीराची एकंदरीत कार्यक्षमता कमी होणे ६) स्नायूंमधील ताकद कमी होणे ७) स्नायूमध्ये ताठरता येणे ८) सांधेदुखी ९) दैनंदिन जीवनाची गुणवत्ता खालावणे १०) मानसिक आरोग्यावरपरिणाम होणेयासारख्या तक्रारींमद्धे कोणत्या रुग्णांना व्यायामाचा उपयोग होऊ शकतो?अशा रुग्णांचे ३ टप्प्यात वर्गीकरण करता येईल.१) रुग्णालयात अतिदक्षता विभागात व्हेंटिलेटरवर उपचार घेत असलेले रुग्ण २) रुग्णालयात स्थिरावलेली तब्येत/ ऑक्सिजनवर असलेले रुग्ण ३) घरातच विलगीकरणात असलेले रुग्ण
या रुग्णांनी कुठले व्यायाम करावेत?
१) व्हेंटिलेटरवरील रुग्ण: शरीराची हालचाल मंदावल्यामुळे येणाऱ्या समस्या जसे की बेडसोर्स किंवा प्रेशरअल्सर्स यांचा धोका कमी करण्यासाठी फिजिओथेरपीची मदत होते. रुग्ण व्हेंटिलेटरवर असतांना फुप्फुसेश्वास सामावून घेण्यासाठी असमर्थ असतात. तसेच फुप्फुसातील स्नायूंची ताकदही खालावते. ह्याचमुळेफुप्फुसात कफ जमा होणे स्वाभाविक असते. रुग्ण स्वतः हा कफ बाहेर काढू शकत नसल्यामुळेफिजिओथेरपीमधल्या उपायांनी हा कफ बाहेर काढले जाणे अत्यावश्यक ठरते.२) ऑक्सिजनवर असलेले रुग्ण: ह्या टप्प्यात रुग्णाची एकूणच कार्यक्षमता वाढवण्याचे कामफिजिओथेरपिस्ट करतात. योग्य सल्ल्यानुसार हळूहळू थोड्या प्रमाणात चलनवलन चालू केले जाऊ शकते.रुग्णाच्या त्यावेळच्या प्रकृतीनुसार त्याला श्वसनाचे व्यायाम व फुप्फुसातील साठलेला कफ बाहेरकाढण्यासाठीचे व्यायाम शिकवणे महत्वाचे असते.३) विलगीकरणात असलेले /रुग्णालयातून घरी आलेले रुग्ण: रुग्णालयातून घरी आलात म्हणजे तुम्हीपूर्णपणे तंदुरुस्त झालात का? नाही. अजूनही रुग्णाला श्वास घेण्याची ताकद वाढवणे गरजेचे असते.काही रुग्णांना बेडवर उठून बसतांना किंवा उभं राहतांनासुद्धा त्रास होऊ शकतो. दम लागणे, हातापायातीलशक्ती नाहीशी होणे इत्यादी समस्या दिसून येतात. असे झाल्यामुळे शारिरीक हालचाल मात्र आपोआपचमंदावते आणि इथे व्यायामाची सर्वात जास्त मदत होते.
दम/धाप कमी करण्यासाठी...
१) योग्य शारिरीक स्थितीचा वापर
रुग्णाने दोन्ही हात मांड्यांवर, टेबलवर, खुर्चीवर किंवा उशीवर ठेवावेत.यामुळे अगदी त्या क्षणाला लागलेला दम थोड्या प्रमाणात कमी होण्यास मदत होते. आपल्या छातीच्यास्नायूंची योग्य प्रकारे हालचाल झाल्यामुळे प्राणवायू शरीरात अधिक प्रभावीपणे घेता येऊ शकतो आणिसाहजिकच प्राणवायूची शरीरातील पातळीही वाढते. अजून एक नेहमी सांगितला जाणारा उपाय म्हणजेपोटावर झोपणे. मात्र पोटावर झोपल्यावर एक उशी पोटाखाली घ्यावी आणि दुसरी उशी पायांखाली ठेवावी.डोके एका बाजूला करून पडून राहावे. यामुळे छातीच्या व पोटाच्या बाकीच्या स्नायूंना आधार मिळतोआणि त्यामुळेच श्वास घेण्यासाठी लागणारे योग्य स्नायू काम करतात.
३) सेमी फाउलर्स पोसिशन: म्हणजे ४५-६० अंशाच्या कोनात बेडला टेकून बसणे. रुग्णालयात ह्यासाठीबेडला खाली-वर करण्याची सोय असते. घरी तुम्ही उशांचा वापरही करू शकता. हयामुळे मानेच्या आणिखांद्याच्या स्नायूंना आधार मिळतो आणि रुग्ण जास्तीत जास्त श्वास आत घेऊ शकतो.
शरीरातील प्राणवायूचे प्रमाण वाढवण्यासाठी, थकवा कमी करण्यासाठी तसेच मानसिक आरोग्यसुधारण्यासाठी काय उपाय व व्यायाम असतात हे पुढच्या लेखात बघू.
(लेखिका फिजिओथेरपिस्ट आहेत.)devikagadre99@gmail.com