बॉलिवूड अभिनेत्री प्रियांका चोप्रानं अलिकडेच सरोगेसीद्वारे (Surrogacy) आई बनल्याची घोषणा केली. त्यानंतर संपूर्ण देशभरात सरोगसीच्या चर्चांना उधाण आलं. भारतात सरोगेसी कायद्यात मागच्या काही वर्षात बदल झाला आहे. मात्र आधीच्या कायद्यामुळे असहाय्य लोकांचा फायदा घेतला गेला. या लेखात सरोगसी किती प्रकारची असते. भारतात याबाबत काय कायदा आहे? खरंच सरोगसी गरज कमी फॅशन जास्त बनलीये का यासंदर्भातील काही प्रश्नांबाबत सविस्तर माहिती देणार आहोत.
सरोगसीशी निगडीत कायद्यांमध्ये बदल
खरं तर बॉलीवूड आणि हॉलिवूडमध्ये सरोगसीच्या माध्यमातून मुले जन्माला घालण्याची प्रथा आता अधिकाधिक फॅशनेबल होत चालली आहे. जगभरात सरोगसीशी संबंधित वेगवेगळे कायदे आहेत. भारतातही यासंबंधीचे कायदे आणि त्यातील तरतुदी आहेत,सरोगसी कायद्यात काही बदलही करण्यात आले आहेत.
काय आहे सरोगसी?
सोप्या भाषेत, सरोगसी हे मूल जन्माला घालण्याचे आधुनिक तंत्र आहे. याद्वारे जोडप्याला मूल होण्यासाठी महिलेचा गर्भ भाडे तत्वावर घेता येतो. सरोगसीद्वारे, एक स्त्री तिच्या स्वत: च्या आणि दात्याच्या अंड्यांद्वारे दुस-या जोडप्यासाठी गर्भवती होते. जी स्त्री दुसऱ्याचे मूल तिच्या पोटात वाढवते तिला सरोगेट मदर म्हणतात.डॉक्टरांच्या म्हणण्यानुसार, एक महिला आणि मूल होऊ इच्छिणाऱ्या जोडप्यामध्ये एक प्रकारचा करार केला जातो. या अंतर्गत, सरोगसी करणारी जोडपीच कायदेशीररित्या मुलाचे खरे पालक असतात. दुसरीकडे, सरोगेट मातेला सरोगसी करणाऱ्या जोडप्याकडून स्वतःची काळजी घेण्यासाठी आणि गर्भधारणेदरम्यान वैद्यकीय गरजांसाठी पैसे दिले जातात.
२ प्रकारची असते सरोगसी
सरोगसीचेही दोन प्रकार आहेत. पहिली म्हणजे पारंपारिक सरोगसी आणि दुसरी गर्भधारणा सरोगसी. पारंपारिक सरोगसीमध्ये, वडिलांचे किंवा दात्याचे शुक्राणू सरोगेट महिलेच्या अंड्यांशी जुळवले जातात. या सरोगसीमध्ये सरोगेट मदर ही मुलाची जैविक आई असते. दुसरीकडे, गर्भधारणेच्या सरोगसीमध्ये, सरोगेट आईचा मुलाशी कोणताही अनुवांशिक संबंध नसतो.
दुसरीकडे, गर्भधारणेच्या सरोगसीमध्ये, सरोगेट आईचा मुलाशी कोणताही अनुवांशिक संबंध नसतो. या सरोगसीमध्ये सरोगेट आईची अंडी वापरली जात नाहीत आणि ती मुलाला जन्म देते. यामध्ये टेस्ट ट्यूब बेबी (IVF तंत्र) द्वारे पालकांचे शुक्राणू आणि अंडी जुळल्यानंतर सरोगेट मातेच्या गर्भाशयात त्याचे रोपण केले जाते.
सरोगेसीची निगडीत कायद्यात बदल
गर्भावस्थेतील सरोगसीचे दोन प्रकार आहेत पहिल्या प्रकाराला अल्ट्रास्ट्रिक सरोगसी असे म्हटले जाते जेव्हा जोडपे एखाद्या सरोगेट महिलेला त्यांच्यासोबत राहण्याची परवानगी देतात आणि सर्व खर्च त्यांच्याकडून केला जातो. ही स्त्री या जोडप्यासाठी परिचित किंवा अपरिचित असू शकते. नवीन नियमानुसार, अल्ट्रास्ट्रिक सरोगसीमध्ये, सरोगेट आई फक्त तिच्यासोबत राहणाऱ्या जोडप्यालाच परिचित असावी. जेव्हा व्यावसायिक सरोगसी असे म्हटले जाते जेव्हा जोडपे एखाद्या सरोगेट महिलेला सोबत ठेवत नाही, परंतु तिचा खर्च देते. अशाच प्रकारच्या सरोगसीवर बंदी घालण्यात आली आहे.
सरोगसीची गरज का पडते?
वास्तविक, सरोगसीद्वारे मूल होण्याची अनेक कारणे आहेत. पहिले कारण म्हणजे जोडप्याला स्वतःची मुले होऊ शकत नाहीत. दुसरे कारण म्हणजे गर्भधारणेमुळे महिलेचा जीव धोक्यात येण्याची किंवा इतर धोक्याची शक्यता असते. तिसरे कारण म्हणजे स्त्रीला स्वतःचे मूल नको असते. तथापि, अनेक गरीब स्त्रिया आपल्या कुटुंबाचे भविष्य सुरक्षित करण्यासाठी आणि मुलांची योग्य काळजी घेण्यासाठी आणि नंतर शिक्षण किंवा उपचाराचा खर्च भागवण्यासाठी पैसे कमवण्याचा एक सोपा मार्ग म्हणून देखील पाहतात.
भारतातही सरोगसीचा वाढता गैरवापर पाहता त्यासाठी नवे नियम निश्चित करण्यात आले आहेत. सरकारने 2019 मध्येच अशा सरोगसीवर बंदी घातली होती. व्यावसायिक सरोगसीवर बंदी घालण्याबरोबरच अल्ट्रास्ट्रिक सरोगसीबाबतचे नियम आणि कायदेही नव्या विधेयकात कडक करण्यात आले आहेत. या अंतर्गत, परदेशी, एकल पालक, घटस्फोटित जोडपे, लिव्ह-इन पार्टनर आणि एलजीबीटी समुदायातील लोकांसाठी सरोगसीचे मार्ग बंद करण्यात आले होते.
2019 मध्ये काय होता कायदा?
2019 च्या नियमांनुसार, सरोगसीसाठी सरोगेट महिलेकडे वैद्यकीयदृष्ट्या फिट प्रमाणपत्र असणे आवश्यक आहे, तरच ती सरोगेट माता बनू शकते. दुसरीकडे, सरोगसीचा अवलंब करणाऱ्या जोडप्याकडे ते आई किंवा वडील होण्यासाठी अयोग्य असल्याचा पुरावा असायला हवा. आता नवीन सरोगसी नियमन विधेयक 2020 मध्ये अनेक सुधारणा करण्यात आल्या. जुन्या नियमानुसार महिलेचे वय 21 ते 35 वर्षे होते परंतु आता ते 25 वरून 35 करण्यात आले आहे. तसेच, सरोगेट आईचे आधीच लग्न झालेले असावे आणि तिला आधीच मूल असावे, असा जुना नियम सांगायचा.
आता नव्या नियमानुसार या गोष्टी तशाच राहतील. एकच बदल होत आहे तो म्हणजे सरोगेट मदरचे वय 21 वरून 25 करण्यात आले आहे आणि आता नवीन नियमानुसार अल्ट्रास्ट्रिक सरोगसीमध्ये सरोगेट मदर फक्त जोडप्यालाच परिचित असावी. जुन्या करारानुसार सरोगेट मदर आयुष्यात तीन वेळा सरोगेट मदर बनू शकत होती, परंतु आता नवीन नियमामुळे ती एकदाच सरोगेट मदर बनू शकते. दिल्लीतील नर्चर केअर हॉस्पिटलच्या वरिष्ठ डॉक्टर अर्चना धवन बजाज यांनी ही माहिती दिली होती.