बायपोलर डिसऑर्डर: कधी खूप आनंदी तर कधी खूप उदास, ही कसली लक्षणं? त्याविषयी बोला..

ही अशी स्थिती आहे जेव्हा एखाद्या व्यक्तीची मनःस्थिती उन्मादक आनंद आणि गंभीर औदासिन्य या दरम्यान झुलत राहते. तांत्रिक भाषेत सांगायचं तर हा एक मूड डिसऑर्डर आहे. जिथे मुख्य लक्षण म्हणजे मूडमध्ये उन्माद पासून उदासिनतापर्यंत अत्यंत चढउतार होतात.

Highlightsडिप्रेशन आणि मॅनिया हे दोन्ही मूड आलटून पालटून अनुभवले जातात.दुर्दैवानं, द्विध्रुवीय डिसऑर्डरसाठी कोणतेही सोपे, सरळ' इलाज' नाही. ही एक तीव्र स्थिती आहे. यासाठी दीर्घकालीन व्यवस्थापन आणि बहु-स्तरीय उपचार पद्धती आवश्यक आहे.उपचारांची पहिली पायरी म्हणजे औषधं. औषधं प्रामुख्याने न्यूरोकेमिकल असंतुलन दुरुस्त करण्यासाठी आणि त्याद्वारे लक्षणं नियंत्रित करण्यासाठी कार्य करतात.

-समिंदरा हर्डीकर-सावंत

भावनांचा उदय-व्यय हा आपण सर्वांनीच अनुभवला आहे. कधी कधी आपल्या नकळत आपल्या भावना बदलत असतात, अचानक आपला मूड बदलतो. कधीकधी, अज्ञात कारणास्तव, आपल्याला उदास वाटतं, आणि कधी कधी उगीचच आनंदी वाटतं. भावनिक चढ-उतार हे जीवनाचा एक भाग आहेत. परंतु जेव्हा आपले मूड सतत आपल्या मानसिकतेवर नियंत्रण ठेवत असतात, जेव्हा यामुळे दैनंदिन जीवन विस्कळीत होतं, तेव्हा मात्र बाब वेगळी असते. बायपोलर डिसऑर्डर हा असाच मूडचा विकार आहे.
तर बायपोलर डिसऑर्डर म्हणजे नक्की काय? 
सोप्या भाषेत सांगायचं तर, ही अशी स्थिती आहे जेव्हा एखाद्या व्यक्तीची मनःस्थिती उन्मादक आनंद आणि गंभीर औदासिन्य या दरम्यान झुलत राहते. तांत्रिक भाषेत सांगायचं तर हा एक मूड डिसऑर्डर आहे.  जिथे मुख्य लक्षण म्हणजे मूडमध्ये  उन्माद पासून उदासिनतापर्यंत अत्यंत चढउतार होतात. हा एक मानसिक आजार आहे, आणि त्यातून त्रस्त असलेल्या व्यक्तीच्या सामान्य कामात अनेक अडथळे येतात, रोजचं जीवन जगणं कठीण होऊ शकतं. त्या व्यक्तीच्या सामाजिक, व्यावसायिक किंवा शैक्षणिक जीवनात व्यत्यय निर्माण होऊ शकतो.
आता या दोन अगदी भिन्न लक्षण नमुन्यांचा बारकाईनं विचार करूया. डिप्रेशन आणि मॅनिया हे दोन्ही मूड आलटून पालटून अनुभवले जातात. प्रत्येक टप्पा काही तासांपासून काही आठवड्यांपर्यंत टिकतो.

डिप्रेशन (उदासीनता)
आपल्यातील बहुतेक लोक आपल्या आयुष्यातील वेगवेगळ्या टप्प्यावर अनुभवणार्‍या विशिष्ट 'निम्न' भावनांशी परिचित असाल. आज, आपल्यापैकी बर्‍याचजणांना क्लिनिकल नैराश्याबद्दल देखील माहिती आहे, जे आपल्या रोजच्या नैराश्यापेक्षाही तीव्र आणि दुर्बल करणारे आहे. 
उदासीन मनोवृत्तीत असण्याची विशिष्ट लक्षणं
• असहाय्यता आणि निराशेच्या भावना
• दैनंदिन कामांमध्ये रस कमी होणे
• भूक मध्ये लक्षणीय बदल (एकतर कमी किंवा जास्त)
• वजन बऱ्यापैकी वाढणे किंवा कमी होणे
• झोपेत बदल (निद्रानाश किंवा हायपरसोम्निया)
• उर्जा गमावणे किंवा सर्वकाळ थकवा जाणवणे
• राग किंवा चिडचिड

उन्माद (मॅनिया):
या मूडमध्ये व्यक्तीची ऊर्जा अगदी सर्वोच्च पातळीवर असते. मॅनिक व्यक्तीमध्ये जास्त प्रमाणात सक्रिय असण्याची प्रवृत्ती असते, उर्जाची पातळी जास्त असते आणि पुढील काही किंवा सर्व लक्षणे दर्शवू शकतात:
• आवेगपूर्ण, बेपर्वा वर्तन
• अत्यधिक आणि वेगवान भाष्य (अति वेगाने बोलणे)
• झोप कमी होणं
• उच्च उर्जा पातळी
• विचारांचा वेग अतिशय तीव्र होणे
• स्वत: विषयी अवास्तववादी विचार
हे दोन्ही मूड तसेच त्या मूडच्या आहारी असतानाचे वर्तन त्या व्यक्तीच्या सामान्य व्यक्तिमत्त्वाचे आणि वागण्याचे वैशिष्ट्य नसतात. जेव्हा एखादी व्यक्ती या मूड्सना त्यांच्या नियमित मूडपेक्षा काही वेगळं म्हणून दर्शवू लागते तेव्हा ती बायपोलार डिसऑर्डर चे लक्षण असू शकते.
एक महत्त्वाचे म्हणजे आत्महानी तसेच आत्महत्येचे विचार अनेकदा या लोकांच्या मनामध्ये येतात आणि याबाबत जागरूक राहणं अतिशय महत्त्वाचं आहे.

डिसऑर्डरचे काय कारण आहे?
 याचं कोणतंही स्पष्ट कारण ज्ञात नाही. तथापि, अनेक घटक याला कारणीभूत आहेत, त्यातील काही आहेत:
• न्यूरोकेमिकल असंतुलन: मेंदूतील काही विशिष्ट रसायनं(नॉरपेनिफ्रिन आणि सेरोटोनिन), असंतुलित झाल्यास मूड डिसऑर्डरची लक्षणं उद्भवतात.
• अनुवांशिक कारणं: संशोधनात असं दिसून आलं आहे की मूड डिसऑर्डर कुटुंबात चालतात आणि संभाव्य अनुवांशिक जोड्याकडे लक्ष वेधतात. तथापि, अद्यापपर्यंत, लक्षणांच्या प्रकटतेत सामील झालेल्या विशिष्ट जनुक किंवा गुणसूत्र ओळखले गेले नाही. आपल्याला फक्त इतकंच माहिती आहे की बायपोलर डिसऑर्डरची अनुवंशिक प्रवृत्ती असू शकते.
• पर्यावरणीय घटक: काही संशोधनात असंही दिसून आलं आहे की पर्यावरणातील काही घटक बायपोलरला कारणीभूत ठरू शकतात. बिघडलेलं किंवा असंतुलित कौटुंबिक वातावरण, शारीरिक किंवा लैंगिक अत्याचार, मद्यपान यासारखे वातावरणीय घटक  कारणीभूत ठरतात.

उपचार पर्याय काय आहेत?
दुर्दैवानं, द्विध्रुवीय डिसऑर्डरसाठी कोणतेही सोपे, सरळ' इलाज' नाही. ही एक तीव्र स्थिती आहे. यासाठी दीर्घकालीन व्यवस्थापन आणि बहु-स्तरीय उपचार पद्धती आवश्यक आहे.
• औषधोपचार: उपचारांची पहिली पायरी म्हणजे औषधं. औषधं प्रामुख्याने न्यूरोकेमिकल असंतुलन दुरुस्त करण्यासाठी आणि त्याद्वारे लक्षणं नियंत्रित करण्यासाठी कार्य करतात. कधीकधी औषधोपचार देखील आंदोलन, चिंता आणि कधीकधी डिसऑर्डरसह आक्रमकता शांत करण्यासाठी आवश्यक असू शकतात.
• सायकोथेरपी: समुपदेशन आणि थेरपी उपचार योजनेच्या इतर प्रमुख बाजू आहेत.   समुपदेशन रुग्णांना आणि कुटुंबियांना डिसऑर्डर आणि त्याच्या आयुष्यावर त्याचा अल्प आणि दीर्घकालीन परिणाम समजून घेण्यास आणि त्यांच्यात सामोरे जाण्यास मदत करते.
• वैकल्पिक उपचार पद्धती: अधिकाधिक लोक पर्यायी उपचार पद्धतींकडेही वळत आहेत. होमिओपॅथी, आयुर्वेद, रेकी, हिप्नोथेरपी हे असे काही उपचार पर्याय आहेत जे की मॅनिक आणि औदासिनिक भागांची वारंवारता आणि तीव्रता कमी करण्यासाठी  परिणाम झाल्याबाबत ज्ञात आहेत.  यातील कोणतीही उपचार पद्धती औषधांची जागा घेऊ शकत नाही. थोडक्यात म्हणजे, औषधाला पर्याय नाही.
बायपोलर डिसऑर्डर नक्कीच व्यवस्थापित केले जाऊ शकते, जेणेकरून त्यातून पीडित व्यक्ती निरोगी आणि आनंदी आयुष्य जगू शकेल. डिसऑर्डर स्वीकारणं आणि त्याच्या व्यवस्थापनाकडे सकारात्मक, सक्रिय दृष्टिकोन बाळगणं ही वरील गोष्टी साध्य करण्याची गुरुकिल्ली आहे.

(लेखिका मानसशास्त्रज्ञ & मानसोपचारतज्ञ आहेत.सह-संस्थापक, दिशा समुपदेशन केंद्र )

samindara@dishaforu.com