आत्मचिंतनातून शिक्षण

स्वत: चे निरीक्षण आपल्याला आपल्या चुकांपासून शिकण्यास आणि कार्य अधिक चांगल्या प्रकारे करण्यास अनुमती देते.

आत्मचिंतन अर्थात स्वत: चे निरीक्षण म्हणजे स्वत:कडे पाहणे. म्हणजेच काही कार्य करताना किंवा करण्याच्या वेळी आपल्याद्वारे स्वीकारली जाणारी कृती आणि विचार पद्धतीचे विश्लेषण. म्हणजेच आपण कुठल्याही कार्याकडे कसे बघतो , त्यासंबधी काय विचार करतो व कशाप्रकारे आपण क्रियान्वित होतो. स्वत: चे निरीक्षण आपल्याला आपल्या चुकांपासून शिकण्यास आणि कार्य अधिक चांगल्या प्रकारे करण्यास अनुमती देते. महात्मा बुद्ध म्हणतात की कोणत्याही बाहेरील व्यक्ती एखाद्या व्यक्तीस जितके शिकवू शकेल तितकेच तो त्याचा आत्म-अभ्यास आणि आत्म-निरीक्षण आणि आत्म-चिंतनाद्वारे अधिक शिकू शकतो. म्हणूनच तो नेहमी म्हणतो, ‘अत्त दीप भव’ म्हणजे आपण स्वत:च प्रथमत: स्वयंप्रकाशित व्हावे . म्हणजेच, आपल्या बुद्धीमत्ता, विचारसरणीने आणि आत्मनिरीक्षणाने आपले जीवन उज्वल करा. अशा प्रकारे प्राप्त झालेले ज्ञान कधीही विसरले जात नाही आणि योग्य निर्णय घेण्यात नेहमीच उपयुक्त ठरते. कारण हा सखोल अनुभव चिंतन आणि आत्म निरीक्षणावर आधारित आहे. स्वत: च्या निरीक्षणाद्वारे शिकण्याची प्रक्रिया अशी आहे की आपण त्यात शांतपणे बसू आणि एखाद्या समस्येविषयी किंवा बिंदूबद्दल विचार करू शकतो. शांततेचा विचार करताना आम्हाला त्यातील सर्व गुण व कार्यपद्धती समजतात. आपल्यावर मानसिक दबाव नसल्यामुळे आपण त्या अनुभवातून किंवा चिंतनाने पूर्ण होऊ शकतो. अशा प्रकारे, आत्म-निरीक्षणाद्वारे, समजून घेण्याची आपली भावनिक क्षमता आणि विश्लेषण करण्याची बौद्धिक क्षमता या दोन्ही गोष्टी विकसित केल्या जातात. उदाहरणार्थ, भारतीय विचार परंपरेत मनाला एकाग्र करण्यासाठी ध्यान करण्याची पद्धत विकसित केली गेली आहे. ज्यामध्ये आपण शांतपणे बसून विचार करतो, विश्लेषण करतो आणि कोणतीही समस्या किंवा कल्पना सोडवितो. परंतु हे तेव्हाच शक्य आहे जेव्हा आम्ही ते कोणत्याही उत्साह किंवा मानसिक दबावाशिवाय करू शकू. विद्यार्थी जीवनात आत्म-निरीक्षणाचीही मोठी गरज आहे. स्वत: ला जाणून घेतल्याशिवाय आणि समजून घेतल्याशिवाय आपण पुढे जाणे व लक्ष्य ठरविणे सुरू करतो. यामुळे आयुष्यभर विचलन होते. आपली प्रतिभा ओळखल्याशिवाय आपण पुढे जात असताना भटकंती होणे स्वाभाविक आहे. अशा परिस्थितीत, विद्यार्थ्यांनी उद्दीष्टे निश्चित करण्यापूर्वी आणि त्या पुढे जाण्यापूर्वी स्वत: ला जाणून घेणे आणि समजणे महत्वाचे आहे. आयुष्यात ते योग्य प्रकारे काय करू शकतात हे अनुभवण्याचा प्रयत्न करा. त्याची अधिक आसक्ती कोणत्या विषयामध्ये आहे. त्याचे महत्त्व आणि उपयुक्तता समजून घ्या आणि मग त्यास आत्मसात करा. तो काय करणार आहे याचा परिणाम काय असेल, किंवा आयुष्यात तो जे करीत आहे त्याचा उपयोग काय आहे. जर विद्यार्थ्यांना स्वत: ला ओळखता येत नसेल तर ते पालक आणि शिक्षकांचा आधार घेऊ शकतात. त्यांच्या मदतीने आपण स्वत: ला समजू शकता. त्यानंतर आपण त्यासह भावनिकरित्या जोडले जाऊ शकता. जेव्हा आपल्याला आपल्या प्रतिभेसह भावनिक जोड मिळेल तेव्हा आपल्याला यश मिळेल. ते काहीही असू शकते. म्हणून, प्रथम आपण स्वत: ला पहा, नंतर समजून घ्या.

- कु.सविता लीलाधर तायडे
खामगाव.