लवकर लवकर रोवा, अन् पाटलाच्या घरी घुगऱ्या खावा!

पालांदूर : रोवणी म्हणजे बळीराजाचा एक प्रकारचा उत्साहच असतो. रोवणीसाठी सर्वांना हातात घेत सहकार्याच्या भावनेने रोवणीचे काम करावे लागते. रोवणीत मजूर अत्यंत महत्त्वाचा बळीराजाचा सहकारी आहे. यांत्रिक युगातही मजुरांची सुमार टंचाई रोवणीच्या दिवसात बळीराजासह मजुराचे घरी पहाटेपासूनच रोवणीची तळमळ सुरू होते. शेतात सुद्धा प्रत्येक मजुराला काम करावे लागते. रोवणीच्या शेवटच्या दिवशी बळीराजासह मजुरांनाही अत्यानंद होतो. सकाळपासूनच सायंकाळच्या गुगऱ्यांची प्रसंगी जेवणाची आठवण सगळ्यांनाच होते. मजूर एकमेकाला लवकर लवकर रोवा अन् पाटलाच्या घरी घुगऱ्या खावा. असा सूर देत रोवणीचा उत्साह द्विगुणित केला जातो

रोवणी करताना धुरे-पारे मारणे, कोंटे काढणे, पुरुषांचे काम पऱ्हे काढणे, पेंड्या बांध्यात पसरविणे, रोवणीच्या बांधीत ट्रॅक्टर अथवा नांगराच्या साहाय्याने चिखल करणे तरच रोवणीची तयारी पूर्ण होते. ग्रामीण भागातील मजूर महिला आजही रोवणीची गाणी म्हणत रोवणीला बहर चढवितात.

भंडारा जिल्हा भातशेतीसाठी प्रसिद्ध आहे. लाखनी तालुक्यातील पालांदूर, किटाडी परिसरातील शेतशिवारात सिंचनाच्या सोयी नसल्याने खरीप हंगामात दमदार पावसाच्या सरी बसल्यानंतर ८ जुलै रोजी रोवणीचा श्रीगणेशा करण्यात आला. मात्र वरुणराजा रजेवर गेल्याने पावसाने विश्रांती घेतली. नर्सरीतील पऱ्ह्यांची मोठी वाढ झाली. तब्बल १३ दिवसानंतर पुन्हा दमदार पावसाच्या साक्षीने परिसरातील खोळंबलेल्या रोवणीच्या कामांना वेग आला. चातकापेक्षाही अधिक आतूरतेने आकाशाकडे टक लावून पावसाची वाट पाहणाऱ्या बळीराजाच्या डोळ्यात आनंदाश्रू तरळले. महिला मजुरांची टंचाई होती. मजुरीचे दरही गगनाला भिडले. गुता (हुंडा) पद्धतीत प्रती एकर ३२०० तर मजुरी २०० रुपये आहे. सध्या रोवणी अंतिम टप्प्यात आलेली आहे. शेतशिवार शेतकरी व महिला मजुरांनी बहरलेले दिसते.

पूर्वीच्या काळात अन आता खूप तफावत आहे. आधुनिक युगात शेतकरी ट्रॅक्टरच्या साहाय्याने शेतात नांगरणी, चिखलणी करीत आहेत. मात्र अल्पभूधारक शेतकरी बैल नांगराचा उपयोग करीत आहेत. सर्वच महिला एका सरळ रेषेत उभ्या राहून रोवणीला सुरुवात करतात. रोवणीचा आनंदाचा सोहळा शेतकरी आपल्या शेतात फुलवितात. प्रौढ व म्हाताऱ्या महिला पारंपरिक गाणी आपल्या तालासुरात गातात. त्यांच्या गाण्यात अर्थ व बोध असतो. गीताच्या रुपात दंतकथा दडलेली असते. पौराणिक कथा, जुन्या पारंपरिक गाण्यांमध्ये गोडवा असून मन हेलावते. त्यात युवापिढीतील तरुणीही सहभागी होतात. हास्याचे फवारे उडविणारे चुटकुले, जोक्स सादर करीत रोवणीला बळ देतात. पहाटे जागे होऊन घरकामाची आवराआवर करणे, स्वयंपाक करणे, शिदोरीचा डबा भरणे अशी कसरतही महिला मजुरांना करावी लागते.

बॉक्स

रोवणी संपल्याची ओळख कालबाह्य!

शेवटच्या दिवशी रोवणी संपली की, पाणी, चिखल, मातीचा खेळ खेळतात. डफळीचा वाजा करून शेतातून शेतकऱ्यांच्या घरापर्यंत वाजतगाजत मिरवणूक काढतात. त्यात बैलजोडीसह नांगर, शेतकरी, वणकर, फणकर, पेंडकर, नांगऱ्या, मजूर महिला गाणी म्हणत म्हणत जातात. घरी पोहचताच बळीराजाच्या घराच्या भिंतींवर चिखलाने बैल नांगराची, बांध्याची व माणसांची चित्रे काढून पूजा करतात. मजुरांना नाश्ताप्रसंगी जेवण व बोजाराही दिला जातो. ही रोवणी संपल्याची ओळख असते. मात्र हल्ली ही प्रथा कालबाह्य होत आहे.

मोऱ्या झाला कालबाह्य!

शेतात रोवणी करीत असताना पाऊस ,वाऱ्यापासून बचाव करण्यासाठी आधी मोऱ्या पांघरीत असत. रोवणी रोवणाऱ्या मजुरांना दिवसभर चिखलात रहावे लागत असून पावसापासून संरक्षण मिळावे म्हणून मोऱ्याच्या सभोवती प्लास्टिक कागदाचे आवरण व्यवस्थित सुई दोऱ्याने शिवणकाम केले जात असे. मात्र उबदार असलेला मोऱ्या कालबाह्य झाला असून कमरेला प्लास्टिक कागद बांधून रोवणी करतानाचे चित्र शेतशिवारात पहायला मिळते.