भाष्य - विद्यापीठांचे वास्तव

भारतातील सर्व विद्यापीठांतील एकत्रित संशोधनाची बरोबरी केवळ केम्ब्रिज व स्टॅनफर्ड या दोन विद्यापीठांतील संशोधनांशीही होऊ शकत नाही, असे एका अहवालातून समोर आले आहे. त्यातून भारतातील प्राथमिक, माध्यमिक व उच्च शिक्षणाची आणि एकूणच विद्यापीठांची अवस्था काय आहे, यांचे भयाण वास्तव दिसून येते. भारतात तब्बल ८०० विद्यापीठे आहे. याशिवाय आयआयटी, आयआयएम यासारख्या अग्रगण्य म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या संस्था वेगळ्याच. असे असूनही संशोधनाबाबत आपली विद्यापीठे इतकी मागास का, याचा विचार आता तरी करायला हवा. जागतिक दर्जाच्या २०० विद्यापीठांमध्ये भारतातील एकही
विद्यापीठ नसल्याचा एक अहवालही मध्यंतरी प्रसिद्ध झाला होता. त्या यादीत आपल्याकडील ख्यातनाम म्हणून ओळखली जाणारी विद्यापीठे आणि शिक्षणसंस्था यांचे क्रमांक २५० नंतरच सुरू होत होते. त्या ८०० जागतिक संस्थांच्या यादीतही आपल्याकडील केवळ १९ विद्यापीठे होती. या सर्वांचा अर्थ आपल्याकडील विद्यापीठांत वा आयआयटी, आयआयएम आणि आयआयएस या सर्व संस्थांमध्ये संशोधनाच्या जागतिक पातळीवरील दर्जाचा अंदाज येतो. शिक्षणव्यवस्थेत कालानुरूप न झालेले बदल, जुने अभ्यासक्रम, पुरेशा प्रमाणात निधी न मिळणे, स्वायत्ततेचा अभाव, राजकारण्यांचा हस्तक्षेप, विद्यापीठांत खेळले जाणारे राजकारण, प्राध्यापकांचे अपुरे लक्ष, संशोधनासाठी न मिळणारे प्रोत्साहन, तज्ज्ञ मार्गदर्शक नसणे हीच या अवस्थेची कारणे असल्याचे अनेकदा दिसून आले आहे. आपल्याकडे पीएच.डी. करणाऱ्यांची संख्या प्रचंड आहे. पण अनेकदा त्यात संशोधन किती, असाच प्रश्न पडतो. कित्येकदा तर प्रबंधांत अन्यत्र प्रसिद्ध झालेले उतारे व मजकूर यांचाच भरणा असल्याचे दिसून येते. अशा स्थितीत आपल्या विद्यापीठांची गणना जागतिक या दर्जात झाली नाही, तर त्यात आश्चर्य वाटण्याचे कारण नाही. मग जागतिक दर्जाच्या संशोधनाचा विषयच सोडून द्या. भारतीय विद्यार्थ्यांमध्ये क्षमता नाही असा मात्र याचा अर्थ नाही. आपल्याकडील विद्यार्थी हल्ली उच्चशिक्षण व संशोधन यासाठी परदेशी विद्यापीठांची वाट धरताना दिसत आहेत. तिथे त्यापैकी अनेकांनी केलेले संशोधनही अतिशय महत्त्वाचे आहे. आपल्या विद्यापीठांत तसे वातावरण नसल्याने ते परदेशी जातात, असाच याचा अर्थ. हे चित्र लगेच बदलणे शक्य नसले तरी त्यासाठी वेगाने पावले तरी उचलली जाणे गरजेचे आहे. पण ती पडताना दिसत नाहीत, हे दुर्दैव.