सोयीसाठी आले आणि लोकप्रिय झाले.. हातमोज्यांचा इतिहास हेच तर सांगतो!

खरंतर हातमोज्यांचा उपयोग केवळ त्वचेचं संरक्षण म्हणूनच एकेकाळी केला जात असे मात्र हातमोज्यांनी त्या पलिकडे जात फॅशनच्या जगतात कधी आपली जागा पटकावली ते लक्षातही आलं नाही.

ठळक मुद्दे* प्राचीन काळी शेतकरी आणि मेंढपाळ लोक हातमोज्यांचा वापर आपल्या कामाच्या ठिकाणी करत असत. रोमन लोक तर जेवतानाही हातमोज्यांचा वापर करत.* मध्ययुगात हातमोज्यांमध्ये फरक झाला. या काळात बोटांच्या शिवाय असलेले हातमोजे वापरले जाऊ लागले.* बाराव्या शतकापासून हातमोज्यांनी फॅशनच्या जगतात शिरकाव केला. महिलांच्या फॅशन जगतात हातमोजे महत्त्वाची अ‍ॅक्सेसरी म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

- मोहिनी घारपुरे-देशमुख

हुडहुडी थंडी सुरू झाली की हातमोज्यांशिवाय आणि पायमोज्यांशिवाय पर्यायच राहात नाही. थंडी असो वा तीव्र ऊन, हातांचं संरक्षण करण्यासाठी हातमोज्यांचीच तत्क्षणी आठवण होते. खरंतर हातमोज्यांचा उपयोग केवळ त्वचेचं संरक्षण म्हणूनच एकेकाळी केला जात असे मात्र हातमोज्यांनी त्या पलिकडे जात फॅशनच्या जगतात कधी आपली जागा पटकावली ते लक्षातही आलं नाही.

प्राचीन काळी शेतकरी आणि मेंढपाळ लोक हातमोज्यांचा वापर आपल्या कामाच्या ठिकाणी करत असत. रोमन लोक तर जेवतानाही हातमोज्यांचा वापर करत. कारण, त्याकाळी रोमन लोक काट्याचमच्याचा वापरच करत नसल्याने गरम गरम मांस खाणे हातमोज्यांमुळे सहजसोपे होत असे. तसेच स्वयंपाक करतानाही हातमोज्यांचा वापर ते करत असत. या प्रकारच्या हातमोज्यांना डिजिटालिया असं संबोधलंजाई.
मध्ययुगात हातमोज्यांमध्ये फरक झाला. या काळात बोटांच्या शिवाय असलेले हातमोजे वापरले जाऊ लागले. लहान बाळासाठी जे मिटन्स अलिकडे बाजारात मिळतात त्याच धर्तीवर हे हातमोजे होते. शिकार करताना हे हातमोजे वापरले जात. लोखंडी रिंगचा वापर करून चामड्यात शिवलेले आणि सूती लायनिंग असलेले हे हातमोजे सुरक्षेसाठी हमखास वापरले जात.

बाराव्या शतकापासून हातमोज्यांनी फॅशनच्या जगतात शिरकाव केला. महिलांच्या फॅशन जगतात हातमोजे महत्त्वाची अ‍ॅक्सेसरी म्हणून ओळखले जाऊ लागले. हे हातमोजे मोती आणि अन्य सुशोभन सामुग्री वापरून सजवले जाऊ लागले. तसेच त्यावर कलाकुसरही केली जाऊ लागली.

हातमोज्यांना मध्ययुगात एक व्यापक अर्थही प्राप्त झाला. सत्ता, वेगळेपण, सामर्थ्य आणि त्याच बरोबर थाट आणि सुंदरतेचं प्रतीक म्हणूनही हातमोजे ओळखले जाऊ लागले. इतकेच नव्हे तर घरंदाजपणा, प्रतिष्ठीतपणा आणि आदर या सा-याचा संकेत हातमोज्यांच्या वापरानं होत असे हे विशेष.
राजेरजवाडे, मुख्य धर्मोपदेशक यांचे हातमोजे तर सोनं, चांदी, मोती आणि तत्सम दागदागिन्यांनी मढवलेले असत. तर सर्वसामान्य लोक मात्र चामड्याचे हातमोजे वापरत.

 

 

13 - 14 व्या शतकात जर्मनी आणि स्कँडीनिव्हीयन देशांमध्ये हातमोजे वापरले जाऊ लागले. 17 व्या शतकापर्यंत विणकामाचं मशिन उदयास आलं आणि हातमोजेही विणले जाऊ लागले. फ्रेंच शिंपी यामध्ये प्रारंभीच्या काळात तरबेज झाले होते. नेपोलियनच्या प्रभावाखाली नंतर फ्रेंच शिंपी लोकांनी आपली या कामातील तांत्रिक रहस्य जगासमोर खुली केली.

17 व्या शतकाच्या अखेरीस पोषाखाबरोबर हातमोजे वापरणं अनिवार्य झालं होतं. संपूर्ण जगात हातमोज्यांना प्रचंड मागणी होती व त्यामुळे देशोदेशी हातमोज्यांचं काम मोठ्या जोमानं सुरू झालं होतं. एका देशात हातमोज्यांसाठी लागणारं चामडं विकलं जाई तर दुस-या देशात हातमोज्यांची शिलाई होत असे तर आणखी कुठल्या तिस-या देशात त्यावर कलाकुसर केली जात असे एवढी प्रचंड गती या कामाला आली आणि तितकंच सुंदर सुंदर हातमोजे सहजी मिळवणंही अवघड होऊन बसलं होतं. 1807 साली जेम्स विंटरने हातमोजे शिवण्यासाठी मशिनचा शोध लावला परंतु अगदी 19 व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत बहुतांश देशांमध्ये हातमोजे हातानेच विणले जात. याच काळात रबर हातमोज्यांचे पेटंटही केलं गेलं.

20 व्या शतकात हातमोज्यांच्या उत्पादनाच्या इंडस्ट्रीमध्ये नाट्यमय बदल घडले. याचं कारण या काळात झालेले अनेक मुख्य महत्त्वाचे सामाजिक बदल.
एकेकाळी महिलांच्या सन्मानाचं प्रतीक असलेले हातमोजे आता केवळ नाममात्र रूपातच उरले आहेत. सूर्याच्या किरणांपासून संरक्षण करण्यासाठी आणि थंडीच्या कडाक्यापासून वाचण्यासाठीच केवळ लहान मोठ्या हातमोज्यांचा वापर होतो. जीन्स आणि टीशर्टच्या सध्याच्या युगात हातमोज्यांच्या इंडस्ट्रीला मात्र फारच मोठा झटका बसला आहे.

हातमोज्यांच्या वापराशी अनेक परंपरा, प्रतीकं आणि फॅशन जोडल्या गेलेल्या आहेत. अनेक संकेतही हातमोज्यांच्या वापरामध्ये दडलेले आहेत. हे जाणून घेणंही आवश्यक असून याबाबतची माहिती पुढल्या लेखात.