डोक्यातून मोबाइल ‘काढण्यासाठी’ दवाखाने

लहान मुले आणि तरुणांमध्ये मोबाइलचे फॅड सध्या प्रचंड प्रमाणात वाढले आहे. मुले एकदा का या मोबाइलच्या जाळ्यात अडकली की, ती त्यातून बाहेर येणे प्रचंड कठीण. त्यामुळे मुलांच्या हातात जितक्या उशिरा मोबाइल येईल तितके चांगले.

व्यसनांची यादी करायची झाली, तर काय  आपल्या डोळ्यांसमोर येते? दारू, सिगारेट, तंबाखू, अमली पदार्थ... आणखीही काही असतील; पण समाजाच्या दृष्टीने ही मुख्य; पण या यादीत दिवसेंदिवस आता मोबाइल, विविध गॅजेटस् यांची भर पडत चालली आहे. गेल्या काही वर्षांत एक नाव यात समाविष्ट झाले आहे, ते म्हणजे शॉपिंग; पण ही यादी इथेच थांबत नाही. अलीकडे त्यात व्हिडिओ गेमिंगचाही समावेश झाला आहे.

लहान मुले आणि तरुणांमध्ये मोबाइलचे फॅड सध्या प्रचंड प्रमाणात वाढले आहे. मुले एकदा का या मोबाइलच्या जाळ्यात अडकली की, ती त्यातून बाहेर येणे प्रचंड कठीण. त्यामुळे मुलांच्या हातात जितक्या उशिरा मोबाइल येईल तितके चांगले. याबाबत आता जगभरात पालकांमध्ये जागरूकता वाढते आहे. त्यासाठी ते प्रामाणिक प्रयत्न करताहेत, त्यासाठीच्या सामाजिक चळवळीही सुरू झाल्या आहेत; पण मोबाइल मुलांच्या हाती जाणे थांबले का? किमान त्यांचा वयोगट तरी वाढला का? - तर नाही. उलट आता तर अगदी लहान मुलांच्याही हाती मोबाइल जातो आहे. जगभरातील जवळपास सारेच पालक याबाबत जागरूक असले तरी ते काहीही करू शकले नाहीत, ही वस्तुस्थिती आहे.

मात्र, यामुळे आणखी एक मोठा धोका निर्माण झाला आहे, तो म्हणजे मोबाइलवर व्हिडिओ गेम खेळण्याचा. त्याचे प्रमाण जगभरात इतक्या मोठ्या प्रमाणावर वाढते आहे की, त्याचा आता व्यसनांच्या यादीत समावेश करण्यात आला आहे. अगदी जागतिक आरोग्य संघटनेनेही रोगांच्या किंवा आजारांच्या आंतरराष्ट्रीय वर्गीकरणाच्या (इंटरनॅशनल क्लासिफिकेशन ऑफ डिजीज - आयसीडी) ताज्या आवृत्तीत या व्यसनाला गेमिंग डिसऑर्डर म्हणून वर्गीकृत केले आहे. अमली पदार्थांचे व्यसन लागलेल्या व्यक्तींसाठी जगभरात जसे स्वतंत्र दवाखाने सुरू झाले आहेत, त्याचप्रमाणे या गेमिंग डिसऑर्डरवर इलाज करण्यासाठी अनेक देशांत दवाखाने सुरू होत आहेत. ब्रिटनमधील रिट्जी प्रायोरी क्लिनिकमध्येही यावर उपचार सुरू झाले आहेत. ज्यांना अमली पदार्थांचे व्यसन आहे, जे त्यातून लवकर बाहेर पडू शकत नाहीत, त्यांच्याच यादीत त्यांनी व्हिडिओ गेमचे व्यसन असणाऱ्यांचाही समावेश केला आहे.

कोपेनहेगन युनिव्हर्सिटीचे मानसशास्त्रज्ञ रुन निल्सन यांचे तर म्हणणे आहे, ज्याप्रमाणे जुगार, निकोटीन, मॉर्फिन, अमली पदार्थांचे काही वर्षे सातत्याने सेवन केल्यानंतर त्या व्यक्तीला त्याचे व्यसन लागते आणि ती त्यातून बाहेर पडू शकत नाही, नेमकी तीच स्थिती व्हिडिओ गेम्स किंवा ऑनलाइन गेमिंगचे व्यसन लागलेल्यांमध्ये आढळून येते. त्यामुळे गेमिंगच्या या व्यसनातून बाहेर पडण्यासाठीही जाणीवपूर्वक प्रयत्न करावे लागतात आणि रुग्णाची सकारात्मकता त्यासाठी खूप महत्त्वाची ठरते.

आयसीडीच्या यादीमध्ये जुगाराव्यतिरिक्त फक्त गेमिंगचेच व्यसन म्हणून वर्णन केले गेले आहे. एकदा का एखादी व्यक्ती अमली पदार्थांसारख्या व्यसनांच्या आहारी गेली की, त्या व्यक्तीला भल्या- बुऱ्याचे काहीही भान राहत नाही, अगदी आपला प्राणही पणाला लावायची त्यांची तयारी असते, आपले आयुष्य बर्बाद होत असतानाही त्याचे त्यांना काहीही वाटत नाही, त्या व्यसनापासून दूर जाण्याची त्यांची तयारी नसते, अगदी तसेच गेमिंग डिसऑर्डरमुळेही होते, इतके हे व्यसन गंभीर आहे. मात्र, अजूनही अनेक जण त्याला व्यसन मानत नाहीत, जे या व्यसनाला बळी पडले आहेत, त्यांना तर ही अगदी सर्वसामान्य गोष्ट वाटते, उलट आपण जर तसे केले नाही, तर आपण ‘मागास’ ठरू, अशी भीती त्यांना सतावत असते, त्यामुळे या व्यसनाचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढतेच आहे. याचे दुष्परिणाम केवळ एका पिढीवरच नव्हे, तर त्या देशावरही होतील याची चिंता तज्ज्ञांना सतावते आहे.

सिएटल येथील ‘गेमिंग ॲडिक्शन क्लिनिक रिस्टार्ट’च्या संचालक हिलरी कॅश यांचे म्हणणे आहे, माझ्याकडे येणाऱ्या रुग्णांत बहुतांश तरुण आहेत. गेमिंगच्या व्यसनामुळे त्यातील अनेकांना शाळा किंवा कॉलेजातून काढून टाकण्यात आले आहे. यातही मुलींपेक्षा मुलांची संख्या खूपच जास्त प्रमाणात आहे. मानसशास्त्रज्ञ रुन निल्सन यांच्या मतेही गेम डेव्हलपर्सही एखाद्या गेमचे डिझाइन तयार करताना त्याचा मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून खूप विचार करतात. तरुणांना जास्तीत जास्त काळ कसे गुंतवून ठेवता येईल, त्यांना याचे व्यसन कसे लागेल, याचा विचार यात प्रामुख्याने केलेला असतो.

‘फ्रीमियम’ मॉडेलची नवी चाल
एक काळ असा होता, जेव्हा कुठलाही व्हिडिओ गेम खेळायचा, तर त्यासाठी पैसे मोजावे लागायचे. तो खरेदी करावा लागायचा. कंपनी आणि यूजर यांच्यात तो केवळ एका वेळेचाच व्यवहार असायचा; पण आता कंपन्यांनी ‘फ्रीमियम’ बिझिनेस मॉडेल आणले आहे. यात लोकांना  गेम फुकट खेळायला मिळतात. या काळातील जाहिरातींच्या माध्यमातून कंपन्या कोट्यवधी डॉलर्स कमावतात. त्यांच्या कमाईचा तब्बल ७३ टक्के हिस्सा ‘फ्री-टू-प्ले गेम्स’च्या माध्यमातून येतो. ॲपलच्या ॲप स्टोअरच्या माध्यमातूनही तब्बल ७० टक्के कमाई गेमिंगमुळे होते!