लोक अतिरेकी वर्तन का करतात, माहिती आहे?

अतिरिक्त हाच आदर्श आहे हे आज सामान्य झाले आहे.

शुभांगी पारकर, मानसोपचार तज्ज्ञ

अतिरेकी वर्तन हे बहुतेकदा गुंतागुंतीच्या मानसिक, सामाजिक आणि जैविक घटकांमुळे उद्भवते. लोक अतिरेकी वर्तन का करतात याची ठोस कारणे आहेत असे म्हणता येणार नाही; पण आजच्या जगात, सांस्कृतिक, सामाजिक आणि वैयक्तिक दृष्टिकोनांवर अवलंबून, ‘अतिरिक्त’ ही संकल्पना वेगवेगळ्या प्रकारे अनुभवली जाऊ शकते. अतिरेक हाच आदर्श आहे या कल्पनेच्या बाजूने काही युक्तिवाद आहेत. अतिरिक्त हाच आदर्श आहे हे आज सामान्य झाले आहे.

बहुतेकदा लोक भावनिक वेदना, ताण किंवा आघातापासून तात्पुरती सुटका करून घेण्यासाठी अतिरेकी वर्तन, जसे की अतिरेकी खाणे, अमली पदार्थांचे सेवन किंवा गरज नसली, तरी सक्तीची खरेदी करतात. या वर्तनांमध्ये मनाला अल्पकालीन आराम किंवा विसावा मिळू शकतो; पण त्यामुळे अतिरेक करण्याच्या सवयीला बळकटी मिळते. सामाजिक आणि सांस्कृतिक संदर्भ व्यक्तींच्या वर्तनांना लक्षणीयरीत्या आकार देतात, ज्यामध्ये अतिरेकी प्रवृत्तीचा समावेश आहे. हे प्रभाव अतिरेकी वर्तनांना प्रोत्साहन देऊन त्यानुसार सामाजिक नियम, मूल्ये आणि अपेक्षा तयार करतात. सामाजिक नियम आणि समवयस्कांचा दबाव अतिरेकी वर्तनांना ग्लॅमराइज करू शकतो (उदा. काही संस्कृतींमध्ये जास्त मद्यपान).

काही धनाढ्य संपत्ती, शक्ती किंवा यशाचे प्रतीक म्हणून अतिभोगाचा उत्सव साजरा करतात. उदाहरणार्थ संपत्तीचे अमाप प्रदर्शन करत लग्न किंवा उत्सव यावर अतिरेकी खर्च करणे हे स्टेटस सिम्बॉल म्हणून पाहिले जाते. आज ज्या मध्यम संस्कृतीत मुहूर्त आणि रिसेप्शन एवढ्याच समारंभात सुबक आणि सुखात लग्न होत होती ती आता तीन-चार दिवस चालतात. प्री-वेडिंग काय किंवा डेस्टिनेशन वेडिंग काय अमाप पैशाची उधळण यामुळे होणारे, फेडता न येणारे कर्ज आज पालकांची कंबरतोड करत आहेत.

जपानची ‘करोशी’ अतिरेकीपणाची संस्कृती, अतिरेकीपणाला आदर्श मानते. १९९०च्या दशकात, जपानमध्ये बहुतेक मध्यमवयीन व्यावसायिक इतके प्रचंड तास काम करत होते की, ते शारीरिक अपयशामुळे मृत्युमुखी पडत होते किंवा ऑफिसमध्ये परतण्याऐवजी त्यांचे जीवन संपवण्याचा पर्याय निवडत होते. डॉक्टरांचा आज असा विश्वास आहे की, आरोग्याबद्दल आणि व्यायामाच्या फायद्यांविषयी जागरूकता वाढली आहे; परंतु अतिव्यायामाचा प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतो, मृत्यूसुद्धा येतो.

आजच्या ग्राहकवाद, भांडवलशाही आणि भौतिकवादाच्या जमान्यात जाहिरातींमध्ये अनेकदा आनंद आणि आत्मसन्मान सरळ सरळ उपभोगाशी जोडलेले आहेत या कल्पनेला प्रोत्साहन दिले जाते. उदाहरणार्थ, ‘जितके जास्त, तितके चांगले’सारख्या संकल्पना गरजेपेक्षा जास्त खरेदी करण्यास प्रोत्साहित करतात. अवास्तव सौंदर्य मानकांना प्रोत्साहन देणारे सांस्कृतिक आदर्श अतिरेकी प्रोटिन आहार, जिममध्ये कित्येक तास व्यायाम करणे किंवा अनेक प्रकारच्या सौंदर्यप्रसाधन प्रक्रियांना प्रसिद्धी देताना दिसतात. परिपूर्ण आणि संपन्न जीवन दाखवण्याचा दबाव लोकांना अतिरेकी वर्तनाकडे, जसे की विलासी खर्च किंवा अत्यंत फिटनेस पथ्ये, करण्यास प्रवृत्त करत असल्याने अस्वस्थ सवयींचे चक्र तयार होते. आज ब्लॅक फ्रायडे सेल्स किंवा ‘मर्यादित-वेळेच्या ऑफर’ कृत्रिम निकड निर्माण करतात, ज्यामुळे भावनेच्या भरात विनाकारण जास्त खरेदी होते. इन्स्टाग्राम टिकटॉकसारखे सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म अतिरेकी जीवनशैलीला ग्लॅमराइज करतात, ग्राहकांना प्रोत्साहित करतात, ज्यामुळे अनेकदा आर्थिक किंवा भावनिक अतिरेक होतो.

शेवटी, अतिरेक हा आधुनिक समाजाचा एक प्रचलित पैलू असला तरी, तो आदर्श नाही उलट घातकच आहे. शाश्वतता, किमानता, निरोगीपणा आणि व्यक्तिमत्त्वाला प्रोत्साहन देणारे अनेक लोक आणि चळवळी आहेत, जे अतिरेकी संस्कृतीचा प्रतिकार करण्यास मदत करू शकतात. शेवटी, प्रत्येक व्यक्तीवर अवलंबून आहे की त्यांच्यासाठी खरोखर काय महत्त्वाचे आहे, ते त्यांनी अधोरेखित करावे आणि त्यांच्या मूल्यांशी जुळणारे संतुलन साधण्याचा प्रयत्न करावा. 

‘अतिरेक’ कशास मानले जाते याची अधिक सूक्ष्म समज आणि साधेपणा आणि संयमाची गरज अधिक स्वीकारली जाऊ शकते.