उत्सवात लेझर लाइट असायलाच हवेत?

लेझर शो हे मनोरंजन, सार्वजनिक कार्यक्रम आणि जाहिराती यामध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरले जातात. त्यातील रंगीत आणि आकर्षक प्रकाशप्रदर्शन लोकांचे लक्ष वेधून घेते. परंतु, या लेझर लाइट्सचा डोळ्यांवर गंभीर परिणाम होऊ शकतो. या लेखात लेझर शोमुळे डोळ्यांवर होणाऱ्या दुष्परिणामांचा आढावा घेऊ आणि त्यापासून संरक्षण कसे करावे हे पाहू.

डॉ. तात्याराव लहाने प्रख्यात नेत्ररोग तज्ञ, माजी वैद्यकीय संचालक, महाराष्ट्र

झर लाइट हा किरणोत्सर्गाचा किरण आहे जो सामान्य प्रकाशाप्रमाणे सर्वत्र पसरत नाही, तो सुसंगत असतो व एकाच दिशेने जातो. तसेच, त्यात समान इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक तरंगलांबी किंवा रंग असतो. त्यांचा रेडिएशनचा कालावधी, त्याची नाडी एकसमान असते. ऊर्जेचे निश्चित प्रमाण तुळई तयार करते. या गुणांमुळे यापासून संरक्षण करता येऊ शकते.

लेझर डोळ्यांना कसे नुकसान करतात?

सर्व लेझर लाइट बीम ऊर्जा आणि उष्णता वाहून नेतात. प्रकाशाचा किरण जितका अधिक केंद्रित आणि शक्तिशाली असेल तितकी उष्णता प्रसारित होते. नाडीचा कालावधी जितका कमी तितके ते अधिक धोकादायक असतात.

लेझर शोचे डोळ्यांवर होणारे दुष्परिणाम

लेझर लाइट्सचा डोळ्यांवर होणारा परिणाम हा त्या लेझर किरणांच्या तीव्रतेवर आणि रंगलहरींच्या श्रेणीवर आणि संपर्काच्या कालावधीवर अवलंबून असतो.

 प्रकाशाचे लहान, अत्यंत केंद्रित किरण आपल्या कॉर्निया आणि लेन्समधून डोळ्याच्या आत जातात. आपण जेंव्हा प्रकाशावर अधिक फोकस करतो त्यामुळे ते आपल्या डोळ्यातील पडद्यावरील एका लहान जागेवर आदळतात, ज्यामुळे फोटोरिसेप्टर पेशी नष्ट होतात. यामुळे तुम्हाला डोळे मिचकावण्यापूर्वी तात्पुरता किंवा कायमचा आंधळा डाग येतो.

 उच्च स्पेक्ट्रमला दृश्यमान असलेले शक्तिशाली लेझर आपल्या डोळ्यातील संपूर्ण पडदा गरम करतात. उच्च तीव्रतेच्या या लेझर लाइट्समुळे डोळ्याचा पडदा जळतो किंवा त्यावर जखमा होऊ शकतात. तसेच तेथे रक्तस्राव होतो. यामुळे कायमस्वरूपी दृष्टिदोष, काळे ठिपके किंवा मध्यवर्ती दृष्टी गमावली जाण्याची शक्यता असते.

बुबुळावर होणारे दुष्परिणाम

उच्च तीव्रतेच्या लेझरने कॉर्नियल बर्न्स होण्याची शक्यता असते. आपला कॉर्निया ३०० नॅनोमीटरपेक्षा कमी तरंगलांबी असलेल्या लेझर बीम आणि उच्च अवरक्त श्रेणीतील बीम शोषून घेतो, ज्यामुळे बुबुळाची जळजळ होऊ शकते, ज्याला ‘फोटोकेरायटिस’ म्हणतात.

डोळ्यातील लेन्सवर परिणाम

आपल्या डोळ्याची लेन्स ४०० नॅनोमीटरपेक्षा कमी तरंगलांबीसह लेझर बीम शोषून घेते, ज्यामुळे मोतीबिंदूचा धोका वाढतो. ते आपल्या लेन्सला पांढरे (ढगासारखे) करते. ज्यामुळे आपली दृष्टी कमी होते.

ग्लेअर आणि फ्लॅश ब्लाईंडनेस : कमी तीव्रतेच्या लेझर किरणदेखील तात्पुरता दृष्टिदोष निर्माण करतात, ज्यामुळे थोड्या वेळासाठी दिसणे थांबते.

डोळ्यांचे संरक्षण कसे करावे?

 लेझर सुरक्षा नियमांचे पालन : लेझर शोसाठी आंतरराष्ट्रीय विद्युत तांत्रिक आयोग आणि एफडीएसारख्या संस्था लेझरचे वर्गीकरण करतात. सात प्रकारांत लेझरचे सुरक्षिततेनुसार वर्गीकरण करण्यात आले आहे. शोसाठी सहसा कमी तीव्रतेचे लेझर (श्रेणी १ किंवा २) वापरणे सुरक्षित असते.

 योग्य स्थिती आणि शील्डिंग : लेझर लाइट्स प्रेक्षकांच्या डोळ्यांपासून वरच्या बाजूस ठेवाव्यात. म्हणजे त्याची किरणे सर्वांच्या डोक्याच्या वरून जातील आणि डोळ्यांना त्रास होणार नाही. लेझर बीम वाकडे करून जमिनीवर फिरवू नयेत. या बीम्स थेट डोळ्यांत जाणार नाहीत याची काळजी घ्यावी.

 डोळ्यांचे संरक्षण साधने : लेझर शोमध्ये कार्यरत असलेल्या कर्मचाऱ्यांनी योग्य लहरींचे चष्मे घालावेत जे डोळ्यांना लेझर किरणांपासून संरक्षण देतात.

 जनजागृती आणि सूचनांचे पालन : शोच्या आधी प्रेक्षकांना लेझर लाइट्सचा धोका आणि सावधानतेची माहिती दिली जावी. सूचना फलक किंवा घोषणांद्वारे हे स्पष्ट करणे आवश्यक आहे. प्रेक्षकांना लेझर लाइट डोळ्यांत जाणार नाही याची काळजी घ्यायला सांगावे. 

 स्वयंचलित बीम स्टॉप सिस्टीम्स वापराव्यात : आधुनिक लेझर सिस्टममध्ये स्वयंचलित बंद प्रणाली असतात, ज्या किरण प्रेक्षकांच्या दिशेने गेल्यास लेझर बंद करतात. ज्यांनी लेझर शो ऑर्गनाइज केला आहे त्यांनी स्वयंचलित बीम स्टॉप सिस्टीम असल्याची खात्री करून घ्यावी. डोळ्यांसमोर अंधारी आल्यासारखे वाटत असेल व लेझर बीम डोळ्यात गेला असेल तर ताबडतोब डोळ्याच्या डॉक्टरांना दाखवून घ्यावे.

लेझर शोचे प्रकाश प्रदर्शन आकर्षक असले तरी डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी ते धोकादायक ठरू शकते. लेझर किरणांचा रेटिना, कॉर्निया आणि लेन्सवर विपरीत परिणाम होऊ शकतो. थर्मल, फोटोकेमिकल आणि मेकॅनिकल पद्धतींनी होणारे नुकसान टाळण्यासाठी योग्य सुरक्षा नियमांचे पालन आणि जनजागृती आवश्यक आहे. योग्य ती खबरदारी घेतल्यास लेझर शो सुरक्षितपणे आणि आनंदाने पाहता येऊ शकतात.