आता नगरसेवकांची ‘शाळा’

शिवसेनेसह भाजपाला घवघवीत यश मिळाल्यानंतर, आता सत्ता स्थापनेसाठीच्या राजकीय हालचाली वेगाने सुरू झाल्या आहेत.

सचिन लुंगसे,
मुंबई- मुंबई महापालिकेच्या निवडणुकीत शिवसेनेसह भाजपाला घवघवीत यश मिळाल्यानंतर, आता सत्ता स्थापनेसाठीच्या राजकीय हालचाली वेगाने सुरू झाल्या आहेत. शिवसेना सत्ता स्थापनेसाठी कोणाची मदत घेणार? या विषयी राजकीय विश्लेषकांची मतमतांतरे असतानाच, मुंबईच्या महापौरपदाची निवडणूक ९ मार्च रोजी होणार आहे. परिणामी, मुंबई महापालिकेत सत्ता कोणाची आणि महापौर कोण? हे प्रश्न सध्या निरुत्तरित आहेत. मात्र, महापालिकेची निवडणूक जिंकलेल्या विजयी, विशेषत: नवख्या विजयी उमेदवाराला महापालिका प्रशासनही समजावून घ्यावे लागणार आहे. स्थायी समितीपासून शिक्षण, आरोग्य आणि सुधार समितीची कार्यपद्धती समजावून घेताना, एकंदरच नगरसेवक म्हणून काय-काय करावे लागणार? या प्रत्येक गोष्टीचा आढावा नवनिर्वाचित नगरसेवकांना घेणे भाग आहे, शिवाय मुंबईकरांनादेखील आपले नगरसेवक काय करणार आहेत? हे जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरते. त्या पार्श्वभूमीवर प्रशासकीय कामकाजासह महापालिका समितींच्या कामकाजाचा सविस्तर आढावा खास नवनिर्वाचित नगरसेवकांसह प्रत्येक मुंबईकरांसाठी आजपासून ‘लोकमत’मध्ये.
(उद्याच्या अंकात वाचा : स्थायी समिती, सुधार समिती आणि शिक्षण समितीचे कामकाज)
महानगरपालिकेची रचना :
महानगरपालिका म्हणजे बृहन्मुंबई महानगरपालिका. वेळोवेळी सुधारित केलेल्या मुंबई महानगरपालिका अधिनियम, १८८८ अंतर्गत पालिकेची रचना करण्यात आली आहे. प्रभाग निवडणुकांमध्ये प्रत्यक्ष निवडून आलेले २२७ नगरसेवक आणि पालिकेने नामनिर्देशित केलेले विशेष माहिती आणि प्रशासनाचा अनुभव असलेले ५ नामनिर्देशित नगरसेवकांचा यात समावेश असतो. पालिकेचा कालावधी तिच्या पहिल्या सभेपासून पाच वर्षांचा असतो. सर्वसाधारण निवडणुकीनंतर महानगरपालिकेच्या पहिल्या विशेष सभेत नगरसवेकांमधून एकाची महापौर आणि दुसऱ्याची उपमहापौर म्हणून निवड केली जाते.
पालिकेचे कामकाज :
कामकाजाकरिता महानगरपालिका मुख्य कार्यालय येथे नगरसेवक जमतात. सभा भरवून अशा सभा बोलावणे, सभांची सूचना, जागा आणि व्यवस्थापन, त्या सभा तहकूब करणे ही कामे केली जातात़ सर्वसाधारणपणे कामकाज चालविण्याच्या आणि तिचे व्यवस्थापन करण्याच्या पद्धतीविषयी योग्य वाटतील, असे विनियम वेळोवळी
केले जातात. प्रत्येक महिन्यात एक सामान्य सभा
भरविली जाते.
विशेष सभा :
सार्वत्रिक निवडणुकीनंतरची पालिकेची मार्च महिन्यातील पहिली विशेष सभा घेण्यात येते. महापौर आणि उपमहापौर यांच्या नेमणुकीकरिता दिवस, वेळ आणि ठिकाण पालिका चिटणीस, माजी महापौर आणि आयुक्त यांच्याशी सल्लामसलतीनुसार ठरविण्यात येते.
कार्यक्रमपत्रिका वितरण :
प्रत्येक सभेच्या सूचनेमध्ये दिवस, वेळ आणि ठिकाण आणि पालिका चिटणीसांनी तेथे होणाऱ्या कामकाजाची स्थानिक वर्तमानपत्रात जाहिरात देऊन आणि सदस्यांना
त्यांच्या निवासस्थानी सहपत्रांसहित कार्यक्रमपत्रिका वितरित केली
जाते.
सभा बोलावणे : महापौर आणि त्यांच्या अनुपस्थितीमध्ये उपमहापौर वा अध्यक्ष, स्थायी समिती एक षष्ठमांशपेक्षा कमी नसतील, इतक्या सदस्यांनी स्वाक्षरी केलेल्या लेखी मागणीनुसार पालिकेची विशेष सभा बोलावता येते.
सभेचे कामकाज : पालिकेच्या सभेचे कामकाज चालविण्याकरिता समोर नगरसेवकांच्या संपूर्ण संख्येच्या एक पंचमांश गणसंख्या असावी.
महापालिका आयुक्त :
शतकापासून मुंबईमध्ये विकसित झालेल्या रचनेनुसार, स्थानिक स्वराज्य संस्थेमध्ये महानगरपालिका आयुक्त हे सर्वांत महत्त्वाचे पद आहे. हे एक प्राधिकारी आहेत. राज्य शासनामार्फत त्यांची नेमणूक केली जाते. पाणीपुरवठा, रस्ते, पर्जन्य जलवाहिन्या, नाले यासारख्या शहाराच्या विविध संरचनांच्या परिरक्षण आणि मुंबईच्या नागरिकांस कार्यक्षमतेने विविध सेवा देणे ही त्यांची जबाबदारी असते. त्यांना अतिरिक्त महानगरपालिका आयुक्त, महानगरपालिका उपायुक्त, सहायक आयुक्त आणि विविध खात्यांचे प्रमुख कार्य पार पाडण्यासाठी मदत करत असतात.
प्रस्तावावर मतदान
प्रत्येक सभा महापौर चालवतील किंवा महापौरांच्या उपस्थितीत, उपमहापौर आणि किंवा महापौर व उपमहापौर हे दोन्ही अनुपस्थित असतील, तर सभेमध्ये उपस्थित असलेल्या नगरसेवकांमधून एकाची निवड करून, त्यास काही काळाकरिता अध्यक्ष म्हणून निवडण्यात येते.आयुक्तांस समितीच्या सभेस उपस्थित राहण्याचा आणि त्यात होणाऱ्या चर्चेत भाग घेण्याचा हक्क आहे. त्यास अशा सभेत कोणत्याही प्रस्तावावर मतदान करण्याची किंवा तो मोडण्याची मुभा नसते.
अतिरिक्त महानगरपालिका आयुक्त :
अतिरिक्त महानगरपालिका आयुक्तांची नेमणूक राज्य शासनामार्फत केली जाते. महानगरपालिका आयुक्तांनी त्यांना नेमून दिलेल्या खात्यांकरिता आयुक्त म्हणून काम करावे लागते. सद्यस्थितीत चार अतिरिक्त महानगरपालिका आयुक्त कार्यरत आहेत.
महानगरपालिका
उपायुक्त :
महानगरपालिका उपायुक्तांची नेमणूक महानगरपालिका आयुक्त/अतिरिक्त महानगरपालिका आयुक्तांना आपल्या जबाबदाऱ्या पार पाडण्यासाठी सहाय्य म्हणून केली जाते. त्यांची नेमणूक राज्य शासनाच्या संमतीने महानगरपालिकेमार्फत केली जाते.
सहायक आयुक्त :
सहायक आयुक्त हे विभागाचे प्रशासकीय प्रमुख असून, नागरिकांना दिवसेंदिवस देण्यात येणाऱ्या सुविधामध्ये त्यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. मुंबई शहर २४ प्रशासकीय विभागांमध्ये विभागले गेले आहे. प्रत्येक विभागात सहायक आयुक्त (पूर्वी विभाग अधिकारी म्हणून माहीत असलेले) प्रमुख असतात.