१८ लाख बैल करतात रोज श्रमदान!

बैलांच्या खांद्यावर कृषिक्षेत्राची भिस्त

नीलेश शहाकार
बुलडाणा, दि. ३१ : आज आधुनिक शेतीबद्दल बरेच बोलले जात असले, तरी शेतकर्‍यांच्या कुटुंबाचा परीघ बैलजोडीशिवाय पूर्ण होत नाही. त्यामुळेच या यंत्रयुगातही १८ लाख बैलांच्या खांद्यावरच कृषिक्षेत्राची भिस्त आहे.
आपल्या शेतीप्रधान देशात बैल हाच शेतीचा प्रमुख घटक मानला जातो. शेतीच्या कामासाठी अत्यंत उपयुक्त असलेल्या बैलांना अगदी पोटच्या मुलाप्रमाणे सांभाळणे ही महाराष्ट्राची संस्कृती आहे. अपार श्रम करणार्‍या या मुक्या जनावराची शासनाकडूनही नोंदणी ठेवली जाते. पशुगणना अहवालानुसार राज्यात ७६ लाख ३0 हजार ९२0 बैल असताना केवळ ५४ लाख बैल शेतातील कामासाठी जुंपल्या जातात. मशागतीचे क्षेत्र कमी झाल्याने बैलजोडी सांभाळणे परवडत नाही. वर्षातून दोनवेळा मशागत करण्यासाठी रोटावेटर, लहान ट्रॅक्टरचा वापर करणे सोईस्कर होऊ लागले आहे. त्यासाठी ५0 हजारांची बैलजोडी वर्षभर सांभाळणे आर्थिकदृष्ट्या बेहिशेबी वाटत असल्याने शेतकरी मोठय़ा प्रमाणात यांत्रिकीकरणाकडे वळला आहे. मात्र या मुक्या जनावराशी असलेले जिवाशिवाचे नाते तो तोडू शकला नाही.

चार लाख बैलांचा वाहतुकीसाठी वापर
राज्यातील एकूण बैलापैकी १ लाख ७३ हजार ४९५ बैल प्रजोत्पादनासाठी वापरले जातात, तर ४ लाख १९ हजार १३४ बैलांचा केवळ बैलगाडीला जुंपून वाहतूक करण्यासाठी वापर केला जातो. ८७ हजार ३८८ बैल मोकाट असल्याची नोंद आहे. विदर्भातील अकरा जिल्ह्यांत २७ लाख १७ हजार बैलांची नोंदणी आहे. यापैकी १७ लाख ९९ हजार बैलांचा शेतीसाठी वापर केला जात आहे.

जिल्हा           एकूण बैल               कृषीसाठी वापर
अकोला           १,५२,७८२                  १,0१४८२
अमरावती        २,५३,८९0                १,७२,५६६
भंडारा             १,२९,६१६                   ९२,0७९
बुलडाणा          ३,0४,५00                २,0६,११८
चंद्रपूर           ३,४३,९७५                 २,४१,७९0
गडचिरोली      ३,६६,९३८                २,२२,५५0
गोंदिया         २,२६,८११                    १,६२,९0२
नागपूर         २,४५,८३४                    १,७३,९१७
वर्धा             १,५४,९३६                     १,0७,२१८
वाशिम           १,६८,८३७                  १,११,१0७
यवतमाळ         ३,६८,९६0                 २,0७,७00