‘स्व’देशातली शिदोरी!

जेवणाचं ताट कितीही सजलेलं असलं तरी  लोणचं किंवा चटणीशिवाय  ताट परिपूर्ण वाटत नाही. पहिल्यांदा परदेशात घर बसवायला येणार्‍या  मुला-मुलींच्या बॅगेतही गोडा मसाला,  कांदा-लसूण मसाला आणि  दाण्याच्या चटणीची पाकिटं हमखास असतात. आमच्या परदेशातल्या वास्तव्यात याच चटणीनं आम्हालाही नवं मैत्र जुळवून दिलं..

ठळक मुद्देकाळ बदलला, तसे देशांतराचे संदर्भ आणि कहाण्याही बदलत गेल्या. जिथे जन्मलो-शिकलो-वाढलो ती भूमी सोडून माणसे परदेशी मातीत आपली मुळे रुजवतात; तेव्हा नेमके काय बदलते? - त्या अनुभवांचा हा कोलाज.

- अमृता हर्डीकर

जेवणाच्या ताटात भाजी, आमटी, कोशिंबीर असली, ताट कितीही सजलेलं असलं तरी लोणचं किंवा दाण्याची/तिळाची/कारळाची/जवसाची चटणी असल्याशिवाय ताट परिपूर्ण वाटत नाही. जसा हापूस हा आंब्यांचा राजा आहे तशीच दाण्याची चटणी, चटण्यांची राणी आहे. निदान आमच्याकडे आम्ही हे पद तिला निर्विवाद बहाल केलेलं आहे.
जेवणाच्या पानातलं दाण्याच्या चटणीचं स्थान जसं ठरलेलं आहे तसंच गिर्यारोहण करणार्‍या किंवा सह्याद्री रांगा सर करणार्‍या सगळ्यांच्या बॅकपॅकमध्ये ही चटणी असतेच असते. पहिल्यांदा परदेशात घर बसवायला येणार्‍या मुला-मुलींच्या बॅगेतही गोडा मसाला, कांदा-लसूण मसाला आणि दाण्याच्या चटणीची पाकिटं हमखास असतात.
आम्ही अमेरिकेत येताना इतरांसारखीच ही मसाल्याची आणि चटणीची पाकिटं घेऊन आलो. पण ती संपायच्या आधीच आम्हाला इथल्या नवीन पदार्थांचे वेध लागले. वेगवेगळ्या डिप्स, हम्मस, साल्सा, ग्वाकामोले आणि सॅासचे वेगवेगळे प्रकार- मुह्मारा, हरिसा, श्रीराचा, थाई पिनट इत्यादी. गरीब बापडी पाच जिन्नसातून बनणारी दाण्याची चटणी बाजूला पडली. कॅलिफोर्निया एक्स्प्लोअर करायला फिरायलो लागलो आणि मग दाण्याच्या चटणीचं पुनरागमन झालं. अनोळखी प्रदेश फिरायचा असेल तर पोटोबा तरी ओळखीचा नको का? दाण्याची चटणी, बटर आणि ब्रेड असा आमचा ठरलेला प्रवासाचा शिधा आम्ही बांधायला लागलो.
आठ-दहा वर्षं जुनी होंडा सिविक, टेंट, कॅम्प स्टोव्ह, तुटपुंजकं बजेट आणि दाण्याची चटणी बरोबर घेऊन आम्ही दर वीकेण्डला नवीन स्टेट पार्क, नवीन टेकाडं सर करायला बाहेर पडायला लागलो. चटणी, सॅण्डविच करणं सोयीस्कर होतं, स्वस्त होतं, एवढाच त्यामागचा विचार होता. पोटोबाची विवंचना नसली की पायवाटा तुडवत वाइल्ड फ्लॉवर्सच्या शेकडो छटा बघणं, वाट ओलांडून जाणारी बनाना स्लग्झ मोजणं, दर्‍यांमधले ऊन सावलीचे खेळ पाहणं, कुरणांचे विस्तार, पॅसिफिक समुद्राच्या निळ्याशार लाटांशेजारी वाढलेली अजस्र रेडवूड झाडं, जॉन मुईरच्या प्रदेशात हरवून जाणं, त्याला हरपून टाकणार्‍या नैसर्गिक समृद्धीची अनुभूती घेणं, आम्हाला सहज अनुभवता येत होतं. आमच्या बरोबर येणारे आमचे मित्नमैत्रिणी काही वेळा आमच्या दाण्याच्या चटणी, सॅण्डविचबाबत आमची टिंगलसुद्धा करत, काहीजण चटणीचं सॅम्पल मागत.
2012 साली आम्ही ग्रॅण्ड कॅन्यनला गेलो होतो. दहा दिवसांची, मोठी रोडट्रीप. अर्थातच बरोबर दाण्याची किलोभर चटणी, मॅगी, भेळ, खाकरे, पोहे, चहा. शटल बस घेऊन आम्ही रिम ट्रेलला जेमतेम सूर्यास्ताच्या आधी अर्धा तास पोहचलो होतो. कार दोन मैल लांब व्हिजिटर सेंटरला पार्क केली होती. सूर्यास्तानंतर, अंधारात कॅन्यनचा ‘फील’ घेत, पायवाटेवर टॉर्च दाखवत आम्ही परतीच्या वाटेवर निघालो. पाच-दहा मिनिटांत शेवटची शटल भरून लोकं. गर्दी गेली. ट्रेलवर चालणारी मोजकी लोकं राहिली. 5-10 मिनिटात पूर्ण काळोख झाला. आकाशात एक नाजूक चंद्रकोर आणि शेकडो तारे. मी तिथे येऊन पोहचल्याच्या आनंदात सूर्यास्ताचा आनंद नीट उपभोगला नव्हता; पण अंधार होताच माझ्या पापण्यांमागे, सूर्यास्तामुळे खिंडीचा बदललेला भडक बदामी रंग प्रतिबिंबित होत होता. म्हणून मी अडखळत चालत होते, की एक्साइटमेंटमुळे आता आठवत नाही. कुठेतरी मी ठेचकाळले म्हणून आम्ही एका बेंचवर बसलो. अंधारात फक्त खिंडीच्या भासरेषा दिसत होत्या. एकच अंधुक टॉर्च दाखवत आमच्यापाशी एक जोडपं आलं. ‘आर यू ऑल राइट?’, त्यांनी विचारलं.
‘येस, जस्ट टेकिंग अ ब्रेक’, निकीत म्हणाला. काही न बोलता तेपण बेंचपाशी थांबले, पाणी प्यायले. मग आम्ही चौघंही एकत्न चालायला लागलो. बोलण्यात कळलं की ते सीअँटल शहरातून सगळं घरदार विकून, ओरेगनमध्ये राहायला चालले होते. एका पाच एकरच्या शेतावर त्यांना स्वत: शेती करायची होती, शेतावर वाहणार्‍या ओढय़ातून, लागेल तेवढीच ऊर्जा निर्मिती करायची होती. आम्हाला त्यांचं बोलणं ऐकून ते दोघंही हिप्पी वाटले. निकीत ‘ग्रीन एनर्जी’मध्ये काम करतो म्हटल्यावर त्यांनी विंडमिल आणि वॉटर टर्बाईनबद्दल भरपूर प्रश्न विचारले. प्रश्न थांबेचना, त्यांना भरपूर बोलायचं होतं. आम्हाला दोघांनाच जे हातात हात घालून चालत जायचं होतं ते राहिलंच. 
आम्ही भारतातले म्हटल्यावर आमचं अरेंज्ड मॅरेज होतं का, लग्नात किती लोकं बोलावतात आणि मुख्य म्हणजे बॉलिवूड सिनेमाबद्दल बोलायचं होतं. ‘स्लमडॉग मिलेनिअर’मध्ये दाखवली आहे तशीच आहे का मुंबई वगैरे प्रश्न झाले. त्यांना शाहरूख खान खूप आवडत होता. त्यांच्या प्रश्नांना उत्तर देता देता पार्किंग लॉटपर्यंत आम्ही पोहचलोसुद्धा. एवढय़ा मोठय़ा लॉटमध्ये फक्त चारच गाड्या होत्या. गिफ्ट आणि कॉफी शॉप बंद होतं. त्यांनी आरव्ही व्हॅन आणली होती, आम्हाला डिनरचं निमंत्नण दिलं. खरं तर ‘थॅँक यू’ म्हणून निघायला काहीही हरकत नव्हती; पण आम्ही थांबलो.
बाहेर चांदण्यांखाली एक फोल्डिंग टेबल आणि तीन खुच्र्या टाकल्या. त्यांनी वाइन आणि बिअरची बाटली उघडली. निकीतने त्याच्या प्लेलिस्टमधली शाहरूख खानची गाणी लावली. मी त्या तिघांचं बोलणं फारसं ऐकलं नाही. ग्रॅण्ड कॅन्यनची भव्यता एकीकडे आणि तिथे पोहचून आम्ही अनुभवत असलेलं हे वायफळ संभाषण, या दोन्हीचा ताळ जमत नव्हता. मी बॅकपॅकमधून चटणी, ब्रेड आणि खाकरे काढले. ते पाहून तिचे डोळे चमकले. चटणी खाऊन त्या दोघांचे डोळे पाणावले. “Woah! thats hot...!oww..”  म्हणत ती उठली आणि आरव्ही व्हॅनमध्ये गेली. काकडी, टोमॅटो, ऑलिव्ह ऑइल घेऊन आली. तिने चटणी आणि तेलाची डीप तयार केली. काकडी डीपमध्ये बुडवून खाल्ली. मग कशाची चटणी, कशी करतात, खाकरा कसा करतात याबद्दल चर्चा झाली. या गप्पांमध्ये मागे रेहमानची शेहनाई वाजली.. ‘ये जो देस है तेरा..’ सुरू झालं.
‘स्वदेस’मधलं गाणं ऐकून माझा चेहरा खुलला. “If you don't mind, will you share this spice mix with us?” तिने विचारलं.
“Chutney, not spice mix.” मी म्हणाले.
“Of course ! Peanut Chutney, love...” तो म्हणाला.
मी हसून त्यांच्यासाठी पाकीट भरलं, देशातून बांधून आणलेली शिदोरी थोडी परदेशात वाटली याचं समाधान वाटलं.
स्वत:साठी आणि निकीतसाठी सॅण्डविच केलं. पहिला घास पोटात गेल्यावर पोटोबा सुखावला. आलो होतो गॅ्रण्ड कॅन्यन बघायला आणि बसलो चटणीची कृती सांगत ! चटणीसारखी साधी, मी गृहीत धरलेली गोष्ट अशी उलगडून सांगावी लागली याची मला गंमत वाटली. वाटलं, स्वत:बद्दल गृहीत धरलेलं सगळंच या नवीन देशात उलगडून सांगावं लागणार. त्या उलगडून सांगण्यात स्वत:ची परत पारख होणार. परत परत ते उलगडून सांगणं बोचलं तरी ते करावं लागणार. इथल्या वास्तव्यात नवीन गोष्टी, स्वाद, जाणिवा, अनुभव सतत येऊन दार ठोठावणार, हात धरून स्वत:बरोबर यायला प्रवृत्त करणार. पण तेच नवीन प्रवास साधायला तर आलो इथे, नवीन शिखरं गाठायला. शिखराकडे प्रवास करताना ‘स्व’देशातली शिदोरी घट्ट धरून ठेवावी लागणार.
दाण्याची चटणी हे फक्त रूपक आहे, हे समजण्याइतकी मला तेव्हाही वाइन चढली नव्हती. पण आंतरिक मोनोलॉगनंतर मी शांत झाले.
हाइक, सॅण्डविच इत्यादींचा संबंध मी त्यानंतर देशांतर, स्थलांतर किंवा मानसिक संक्र मणाशी जोडला नाही. चटणी ही चटणीच राहू दे.

‘तीच’ ही चटणी!
ज्या चटणीमुळे हे विचारचक्र  सुरू झालं, त्या चटणीची रेसिपी देते आहे. (दाण्याची चटणी लाल र्जद दिसत नसली, थोडी काळपट दिसत असली तरी त्याच्या रंगावर जाऊ नका!.)
साहित्य : 2 मोठय़ा वाट्या कुरकुरीत भाजलेले दाणे,
4-5 आमसूल, 1 छोटा चमचा जिरे, 1 छोटा चमचा साखर, तसेच मीठ आणि लाल तिखट चवीनुसार.
कृती : आमसूल, मीठ, जिरे आणि साखर आधी मिक्सरमध्ये बारीक करून बाजूला ठेवा. दाण्याचं कुट करून त्यात तिखट आणि आधी केलेली पूड नीट मिक्स करा. घट्ट झाकणाच्या बरणीत भरून ठेवा. आमसूल आणि साखरेमुळे या चटणीला आंबट, गोड, तिखट चव येते. ही चटणी कितीही खालली तरी आमसुलामुळे पित्ताचा त्नास होत नाही.

(लेखिका अमेरिकास्थित रहिवासी आहेत.)
amrutahardikar@gmail.com