तरुणांचा विकास, म्हणजे नेमकं काय करायचं?

 निर्माण या तरुणांसाठी काम करणाऱ्या उपक्रमाने तरुणांसाठी एक यूथ फ्लरिशिंग फ्रेमवर्क तयार केलं आहे. तरुणांचा विकास म्हणजे नेमकं काय? -त्याचं हे उत्तर.

- अमृत बंग

भारताची २२ % लोकसंख्या ही ‘युवा’ (वय १८ – २९ वर्षे) या गटात आहे. आवाका समजून घ्यायचा तर भारताचे हे २६ कोटी युवा हे आख्या पाकिस्तानच्या एकूण लोकसंख्येपेक्षा जास्त आहेत. या लोकसंख्याशास्रीय लाभांशाला (डेमोग्राफिक डिव्हिडंड) पाया समजून त्यावर मजबूत उभारणी करणं अत्यावश्यक आहे, कारण हा युवा वर्गच देशाचा चेहरा, ताकद आणि भविष्य असणार आहे.

दुर्दैवाने आपल्याकडे युवांच्या विकसनासाठी फारसे काही केले जात नाही आहे. शासन व खासगी क्षेत्राचा युवांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन हा निव्वळ मतदार वा संभाव्य ग्राहक यापुरता सीमित असतो. सामाजिक क्षेत्रातदेखील बहुतांश वेळा ‘यूथ डेव्हलपमेंट’ हा तुलनेने गौण महत्त्वाचा विषय मानला जातो. युवांच्या विकासासाठी आपल्याकडे फारसे जोमदार उपक्रम तर नाहीतच; पण अत्यंत महत्त्वाची एक समस्या म्हणजे यासाठीचे कुठलेही सिद्धांत वा प्रारूपदेखील भारतात नाही. त्यामुळे एखाद्या युवाचा सुयोग्य विकास करायचा किंवा व्हायला हवा म्हणजे नेमकं काय करायचं, तरुणाचा विकास होतो आहे किंवा नाही, त्याची विविधांगी सक्षम जडणघडण होते आहे की नाही, हे कसे ओळखायचे याबाबत अस्पष्टता राहाते.

या संदिग्धतेचा परिणाम असा होतो की मग निव्वळ सहजरीत्या दृश्यमान आणि विनासायास मोजता येण्यासारख्या अशा गोष्टी युवा विकासाचे मापदंड व मानदंड आहेत असा समज प्रस्थापित होतो. उदा. परीक्षेतील मार्क्स, नोकरी असणे, पगार, घर वा गाडी असणे म्हणजे विकास असे मानले जाते. या गोष्टींचेही काही महत्त्व आहेतच; पण ही मानके म्हणजेच परिपूर्ण असेदेखील मानता येणार नाही.

मग असे इतर काय घटक, लक्षणे, वैशिष्ट्ये असू शकतात ज्यावरून कल्पना येईल की एखाद्या युवाचे जीवनात खरोखर छान सुरू आहे, तो किंवा ती ‘फ्लरिश’ होत आहे. युवा विविधांगाने बहरताहेत आणि विकासाच्या / वाढीच्या मार्गावर इष्टतम स्थितीत आहेत हे ठरवणार कसं?

युवांच्या विकासासंबंधीचा आपल्याकडील बहुतांश संवाद व चर्चा ही आत्महत्या, बेरोजगारी, अपघात, लैंगिक अत्याचार, मादक पदार्थांचे व्यसन याभोवतीच घोळते. म्हणून मग ‘निर्माण’ उपक्रमाने भारतातील युवांसाठी प्रथमच एक ‘निर्माण यूथ फ्लरिशिंग फ्रेमवर्क’ तयार केले आहे. गेल्या १४ वर्षांत हजारो युवकांसोबत निर्माणने केलेल्या कामातून आणि अनुभवातून झालेल्या निरीक्षणांवर तसेच या विषयाबाबतच्या नवीनतम विज्ञानावर आधारलेले असे आहे.

काय आहे या फ्रेमवर्कमध्ये? तरुण मुलं फ्लरिश होतील म्हणजे नेमकं काय होतील?

तर यात ७ मुख्य विभाग आणि त्यामध्ये एकूण ५० विविध घटक अशी विभागणी केलेली आहे.

७ मुख्य विभाग पुढीलप्रमाणे..

१. शारीरिक स्वास्थ्य - Physical Health

२. मानसिक स्वास्थ्य - Psychological Well-Being

३. चारित्र्य विकास - Character Development

४. नातेसंबंध - Social Relationships

५. व्यावसायिक विकास- Professional Development

६. जीवन कौशल्ये - Life Skills

७. सामाजिक योगदान - Social Contribution

या सात विविध टप्प्यांत तरुण मुलं सर्वांगीण विकास करत आहेत का, तो कसा करता येईल. त्यांना स्वत:ला, त्यांच्या पालकांसह शिक्षक, विविध संस्था, कार्यकर्ते, धोरणकर्ते यात सहभागी होऊ शकतील.

निर्माण म्हणून आम्ही असे भविष्य बघू इच्छितो जिथे भारतातील तरुणाईची वाढ, प्रगती व उत्कर्ष यांची संकल्पना, त्यांच्या व इतरांच्या विचारातदेखील, ही परीक्षेचे मार्क्स, पॅकेजचे आकडे, मालकीच्या गाड्यांची संख्या अथवा मालमत्तेचा चौरस फुटामधील आकार, या पलीकडे जाते आणि वैविध्यपूर्ण स्वरूप घेते.

मानसिक वा शारीरिक आजारांचा निव्वळ अभाव म्हणजे आपोआप निकोप व निरोगी वाढ असा अर्थ होत नाही. त्यातून फक्त इतकेच कळते की आपण अक्षाच्या ऋण बाजूला नाही आहोत तर शून्य बिंदूवर आहोत. अक्षाच्या धन बाजूला, सकारात्मक वाढीसाठीच्या अगणित संभावना आहेत आणि त्या शक्यतांना वास्तवात आणणे ही युवा पिढीची जाबाबदारी आणि आपण बाकी सगळ्यांचे उत्तरदायित्व आहे. या रोमांचकारी प्रवासामध्ये हे फ्रेमवर्क उपयुक्त मार्गदर्शक ठरेल, अशी आम्ही आशा करतो.

फ्लरिशिंग युवा हे फ्लरिशिंग भारताचे खरे चिन्हक व पताका असतील आणि देशाच्या भरभराटीचे इंजिन ठरावेत.

(प्रकल्प संचालक – निर्माण)

www.nirman.mkcl.org