आयुष्याच्या सापशिडीत फासे आपल्याबाजूने कसे पाडायचे? सांगताहेत ज्ञानेश्वर माऊली!

1 / 15

मराठी भाषेचा अभिमान, भागवत संप्रदायाचे प्रवर्तक, वारकरी संप्रदायाचे दैवत, योगी, तत्त्वज्ञ, संतकवी संत ज्ञानेश्वर माऊली. अध्यात्म आणि तत्त्वज्ञानाविषयक विचार साध्या, सोप्या मराठी भाषेतूनही व्यक्त करता येतात, असा विश्वास संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या ग्रंथकर्तृत्वातून निर्माण केला.

2 / 15

भावार्थदीपिका (ज्ञानेश्वरी), अमृतानुभव, चांगदेवपासष्टी व हरिपाठाचे अभंग ह्या त्यांच्या काव्यरचना आहेत. संत ज्ञानेश्वर माऊलींचा उल्लेख झाला की, माझा मराठाचि बोलू कौतुके। परि अमृतातेहि पैजासी जिंके। ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।।, या ओळी आठवल्याशिवाय राहत नाहीत.

3 / 15

आजच्या काळातही मे महिन्याच्या सुट्टीत सगळी भावंडे जमली की, सापशिडी, ल्युडो, पत्ते, लपंडाव हे खेळले जातात. मोबाइलवरील बाकी खेळ खेळून कंटाळा आला की, मग काय माळ्यावरून जुने बैठे गेम्स बाहेर काढले जातात. यात सगळ्यात प्रसिद्ध खेळ म्हणजे सापशिडी. अबालवृद्ध अगदी सहज खेळू शकतात, असा हा खेळ. (sant dnyaneshwar mauli invented sapshidi)

4 / 15

संत ज्ञानेश्वरांचे विचार, तत्त्वज्ञान जसे कालातीत आहेत, तसे संत ज्ञानेश्वरांनी लावलेला एक शोधही अजरामर आहे. तो म्हणजे सापशिडी. या खेळाची निर्मिती संत ज्ञानेश्वर माऊलींनी केलीय, असे सांगितल्यास विश्वास बसणार नाही. हे सत्य असून, संत ज्ञानेश्वरांची निर्मिती असलेल्या सापशिडीविषयी जाणून घेऊया... (sant dnyaneshwar mauli invented moksha patam)

5 / 15

ज्ञानोबा माऊलींनी वारकरी संप्रदायाची स्थापना केली. भगवद्गीतेचे मराठीत भाषांतर केले. पसायदान लिहिले. तत्कालीन अनिष्ठ रूढी-परंपरावर जोरदार प्रहार केला. समाजप्रबोधन केले. मात्र, संत ज्ञानेश्वरांनीच सापशिडीचा शोध लावला, याचे स्पष्ट पुरावे मिळत नव्हते. सर्वसामान्य जनता यापासून संपूर्णपणे अनभिज्ञच होती. (sant dnyaneshwar mauli invented todays snake ladder game)

6 / 15

डेन्मार्क जेकॉब यांच्या मदतीने काही वर्षांपूर्वी हे गुपित उलगडले गेले. 'इंडियन कल्चरल ट्रेडिशन' या संकल्पने अंतर्गत मध्ययुग काळात भारतात खेळले जाणारे खेळ हा विषय डेन्मार्क येथील डॅनिश रॉयल सेंटरचे संचालक डॉ. एरीक सॅंड यांचे विद्यार्थी असलेल्या जेकॉब यांनी संशोधनासाठी निवडला. या संशोधनादरम्यान त्यांच्या असे लक्षात आले की, तेराव्या शतकातील मराठी संत ज्ञानेश्वरांनी सापशिडीचा शोध लावलेला असू शकतो.

7 / 15

अनेक जुने सापशिडी पट त्यांनी मिळवले. मात्र, योग्य संदर्भ मिळत नव्हता. संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या चरित्रातही याबाबतचा कुठे उल्लेख नव्हता. अखेर संत साहित्याचे ज्येष्ठ अभ्यासक व संशोधक वा. ल. मंजुळ यांच्याकडे जेकॉब यांनी विचारणा केली. मंजुळ यांनी डेक्कन कॉलेजमध्ये तशा प्रकारचा संदर्भ असल्याचे सांगितले आणि 'मोक्षपट' उलगडा गेला.

8 / 15

मोक्षपट हा पहिला सापशिडीपट होता, असे सांगितले जाते. माऊली आणि निवृत्तिनाथ भिक्षा मागण्यासाठी गावात जात असत. घरात एकट्या असलेल्या सोपानदेव आणि मुक्ताई यांचे मन रमावे म्हणून संत ज्ञानेश्वर आणि वडीलबंधू संत निवृत्तिनाथ यांनी या खेळाचा शोध लावला, असे सांगितले जाते. लहान मुलांना खेळाच्या माध्यमातून चांगले संस्कार मिळावेत, असा यामागील उद्देश.

9 / 15

मोक्षपटाचे दोन्ही पट २० बाय २० इंच आकाराचे असून त्यात ५० चौकोनी घरे आहेत. पहिले घर जन्माचे, तर शेवटचे घर मोक्षाचे आहे. माणसाच्या जन्मापासून त्याला मोक्ष मिळेपर्यंतचा प्रवास या पटामधून मांडण्यात आला आहे. 'मोक्षपट' खेळण्यासाठी सापशिडीप्रमाणेच सहा कवड्यांचा वापर करावा लागतो. सहा कवड्या पूर्ण पालथ्या पडल्या तर दान मिळते. सापशिडीच्या खेळाप्रमाणेच यातही साप आहेत. काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मत्सर अशा षडरिपूंची नावे त्यांना देण्यात आली आहेत.

10 / 15

आयुष्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर प्रगती करण्यासाठी शिडी आहे, तिला सत्संग, दया, सद्बुद्धी अशी नावे देण्यात आली आहेत. माणसाने आयुष्य कशाप्रकारे जगावे याचे तत्त्वज्ञान या खेळातून सांगण्यात आले आहे.

11 / 15

जेकॉब यांना डेक्कन कॉलेजमध्ये रा. चिं. ढेरे यांच्या हस्तलिखित संग्रहातून दोन 'मोक्षपट' मिळाले. मोक्षपटाच्या हस्तलिखितावर लिहिलेल्या ओव्यांमध्ये आयुष्य कसे जगावे, कोणती कवडी पडली की, काय करावे याचे मार्गदर्शन अगदी सहजपणे सांगण्यात आले आहे. सापशिडी जरी अधुनिक असली, तरी गर्भितार्थ तोच राहील, यात काही शंका नाही.

12 / 15

'व्हिज्युअल फॅक्ट फाइंडर- हिस्ट्रि टाइमलाईन' नामक पुस्तकाच्या इ. स. ११९९ ते १२०९ या कालखंडातील जगातील महत्वाच्या घडामोडींविषयी माहिती दिली आहे. 'उल्लेखनीय बाब' या चौकटीत, १३व्या शतकातील भारतीय कवी संत ज्ञानदेव यांनी कवड्या व फाश्याचा उपयोग करून एक खेळ तयार केला. यात खेळाडू शिडीचा उपयोग करून वर चढणार व सापाच्या तोंडी आल्यावर खाली उतरणार.

13 / 15

शिडीच्या मदतीने वर चढणे हे चांगले समजले जाई, तर सर्पदंश ही अनिष्ट गोष्ट समजली जात असे. हा खेळ 'सापशिडी' या नावाने अद्यापिही लोकप्रिय आहे, असा उल्लेख सापडतो.

14 / 15

ज्ञानेश्वर माऊली, निवृत्तिनाथ, सोपानदेव, मुक्ताई ही सर्व भावंडे हा खेळ खेळत असत. पुढे भारतभर या खेळाचा प्रसार झाला. इंग्रज भारतात आल्यावर त्यांना हा खेळ प्रचंड आवडला. बुद्धिबळ, ल्युडोप्रमाणे ते हा खेळही इंग्लंडमध्ये घेऊन गेले, असे सांगितले जाते.

15 / 15

व्हिक्टोरियन इंग्लिश प्रमाणे त्यात थोडे बदल ही करण्यात आले आणि त्याचे 'स्नेक अँड लॅडर' असे नव्याने बारसे करण्यात आले. आजच्या काळात आपण त्यांच्या पद्धतीने सापशिडी खेळत असलो तरी, त्याची मूळ संकल्पना भारतीय आहे आणि संत ज्ञानेश्वर माऊली या खेळाचे जनक आहेत, हेही तितकेच खरे आहे.