उद्योगनगरी जपतेय आयुर्वेदाचा वारसा

पिंपरी-चिंचवड महानगरपालिका व जनसेवा सेवाभावी संस्था यांच्या संयुक्त विद्यमाने भोसरी एमआयडीसीमधील जे ब्लॉकमध्ये जनसेवा आयुर्वेद वनौषधी उद्यान प्रकल्प

- नितीन शिंदे,  भोसरी

पिंपरी-चिंचवड महानगरपालिका व जनसेवा सेवाभावी संस्था यांच्या संयुक्त विद्यमाने भोसरी एमआयडीसीमधील जे ब्लॉकमध्ये जनसेवा आयुर्वेद वनौषधी उद्यान प्रकल्प उभारण्यात आला. याच परिसरात ‘पर्यावरण संस्कार उद्यान’ या नावाने उद्यानरूपी जंगलच वसवले आहे. गेल्या २० वर्षांपासून दुर्मिळ पक्षी व वनस्पतींचे योग्य जतन या उद्यानात करण्यात येत आहे.
जनसेवा वनौषधी उद्यान प्रामुख्याने आयुर्वेदिक वनस्पतींसाठी तयार करण्यात आले असून, दुर्मिळ औषधी वनस्पतींचे भांडारच जणू येथे पहावयास मिळते. दमा, संधिवात, हृदयविकार, कर्करोग अशा अनेक दुर्धर आजारांवर दर बुधवारी तज्ज्ञांच्या उपस्थितीत येथे रुग्णांना सल्ला व औषधे दिली जातात. बकुळ, चिंच, पारिजातक, अर्जुन, शिवण, अडुळसा, पळस, कोरफड, निवडुंग, हिरडा, बेहडा, वेगवेगळ्या वेली, कंद, मुळे अशा नामशेष होण्याच्या मार्गावर असणाऱ्या तब्बल ४८0 औषधी बहुपयोगी वनस्पतींचे एक संग्रहालय येथे उभारण्यात आले आहे. शहरातील एकमेव औषधी वनस्पती उद्यान अनेक वर्षांपासून परिसरात फुलत असून, या उद्यानात आयुर्वेद क्षेत्रातील व डॉक्टरी शिक्षण घेत असलेले विद्यार्थी, शिक्षक माहिती घेण्यासाठी येत असतात.
पर्यावरण संस्कार उद्यानात विष्ववृत्तीय निमहरित अरण्य, पानझडी अरण्य, काटेरी अरण्य, गवताळ प्रदेशातील झाडे यांचे जतन करण्यात आले असून, याच परिसरात काही भागात रक्तरोहिडा, रक्तचंदन, वावडिंग, निंबारा, आवळा, चित्रक, पाडळ, डिकेमली, सागरगोटा, वेरवंड, सर्पगंधा, गुंज, हळद, शिकेकाई, वाळा, गोकर्णी, महदूंग, दालचिनी, शेंदरी अशा विविध दुर्मिळ आयुर्वेदिक वनस्पतींचे जंगलच वसवण्यात आले आहे. प्राणी, पक्षी, वनस्पती यांच्या ठरावीक निसर्गचक्राला बाधा निर्माण होऊ न देता काळजीपूर्वक जतन केलेल्या या दोन्ही उद्यानांत परिसरातील शाळा, महाविद्यालयांतील विद्यार्थी, पर्यावरण अभ्यासक, प्राणिमित्र व पक्षी निरीक्षकांची नेहमीच गर्दी असते.

दुर्मिळ पक्षी अन् साप
एकूण साडेपाच हेक्टर परिसरात पसरलेल्या या जंगलरूपी उद्यानात धामण, मण्यार, घोणस, फुरसे, अजगर, मांडूळ अशा विषारी व बिनविषारी सापांच्या प्रजाती आढळतात. मोर आणि लांडोरीचे जोडपेही येथे आहे. पारवा, पोपट, विविध जातींच्या चिमण्या, कोकीळ, सुतारपक्षी, घुबड हे पक्षी येथील असंख्य झाडांवर चिमुकली घरटी बांधून मुक्त संचार करताना दिसून येतात. या उद्यानात एक कृत्रिम तलाव बांधण्यात आला असून, त्यात शेकडो मासे आढळतात. येथील कर्मचारी वर्गही पक्ष्यांसाठी कृत्रिम घरटे बांधणे, त्यांच्या अन्नपाण्याची व्यवस्था करणे अशी कामे चोखपणे पार पाडतात.
१९९७मध्ये तत्कालीन आयुक्त प्रवीणसिंह परदेशी यांनी पर्यावरण संस्कार उद्यानाची संकल्पना आणली. उद्यान म्हणजे हिरवेगार लॉन, कारंजे, खेळणी, कृत्रिम धबधबे असा समज बाजूला सारून जंगलात भ्रमंती केल्यासारखा अनुभव नागरिकांना घेता यावा व दुर्मिळ पक्षी व वनस्पतींचे संगोपन व्हावे यासाठी हे उद्यान बनवण्यात आले.

एमआयडीसीतील हे दोन्ही प्रकल्प शैक्षणिक व समाजोपयोगी हेतूने विकसित केले असून, संपूर्ण पुण्यात कोठेही सापडणार नाहीत अशा दुर्मिळ वनस्पतींचे संवर्धन व संगोपन महापालिका करीत आहे. या वनस्पतींना नैसर्गिक पद्धतीने जोपासल्याने त्यांची चांगली वाढ होत आहे. परिसरातील सर्व विद्यार्थी व अभ्यासकांना ही उद्याने उत्तम मार्गदर्शक व माहितीपूर्ण अभ्यासक होण्यास मदत करतील. येत्या काळात ही उद्याने आणखी जैवविविधतेने विकसित करण्याचा प्रयत्न राहील.
- सुरेश साळुंखे (मुख्य उद्यान अधीक्षक, पिं. चिं. मनपा)