>> आदित्य राजन जोशी
संततीनिर्मिती प्रक्रियेचा शुद्ध हेतू ठेवून धर्मशास्त्राने विवाह संस्था स्थापन केली आणि त्याला नैतिक बंधन घातले आहे. मात्र संतती जन्माला येण्यासाठी शरीर संबंध येणे ही केवळ कामेच्छापूर्तीचा भाग नसून तो एक संस्कारसुद्धा आहे. त्याला गर्भाधान असे म्हटले जाते, त्याबद्दल या दुसऱ्या भागात सविस्तर जाणून घेऊ.
गर्भाधान संस्कार कशाला म्हणतात, त्याचे लाभ काय आणि महत्त्व काय? सविस्तर जाणून घ्या!
गर्भाधान अर्थ : आवृत्ती, परिष्करण, विमलीकरण किंवा विशुद्धीकरण यातून घेतला जातो. हिंदू धर्मात, व्यक्तीच्या जन्म प्रक्रियेच्या सुरुवातीपासून ते मृत्यूपर्यंत १६ संस्कार केले जातात. गर्भाधान संस्कार पहिला संस्कार मानला जातो, नंतर अंतिम संस्कार हे अंत्यसंस्कार मानले जातात. अशा प्रकारे प्रामुख्याने सोळा संस्कार केले जातात. या संस्कारांचे महत्त्व अशा रीतीने समजू शकते की, ज्याप्रमाणे सोन्याला आगीत तापवून शुद्ध व चमकदार बनवले जाते, त्याचप्रमाणे संस्काराने माणसाचे मागील जन्मापासून ते या जन्मापर्यंतचे दोष दूर होऊन शुद्ध होतात.
गर्भाधान संस्कार महत्वाचा मानला जातो कारण यानंतरच एक मूल तयार होते जे हे विश्व सोबतच देश आणि धर्म चालवण्यासाठी महत्वाची भूमिका बजावते. इतर सर्व संस्कारांच्या आधी गर्भाधान संस्कार करणे अनिवार्य आहे. गर्भाधान संस्कार विधी इतका महत्त्वाचा का आहे ? आणि यावेळी कोणत्या गोष्टींची काळजी घेणे आवश्यक आहे, चला जाणून घेऊया.
हिंदू धर्मातील सोळा संस्कारांपैकी हा पहिला संस्कार मानला जातो. यातून विश्वातील जीवनाची प्रक्रिया सुरू होते. धार्मिक दृष्ट्या, गृहस्थ जीवनाचा मुख्य उद्देश आणि प्रथम कर्तव्य हे मुलांचा जन्म मानले जाते. हा सृष्टीचा नियमही आहे की केवळ मानवातच नाही तर सर्व सजीवांमध्ये नर आणि मादीच्या मिलनातून संतती निर्माण होते. परंतु सर्वोत्तम मुलांच्या पिढीसाठी आपल्या पूर्वजांनी आपल्या अनुभवातून काही नियम आणि कायदे प्रस्थापित केले आहेत, जे हिंदू धर्मग्रंथांमध्येही पाहायला मिळतात.
या नियमांचे पालन करून बालकांच्या उत्पत्तीसाठी कायद्यानुसार आवश्यक ती कृती करणे याला गर्भधान संस्कार म्हणतात. असे मानले जाते की पुरुष आणि स्त्रीचे मिलन होताच जीवाची उत्पत्ती होते आणि आत्मा स्त्रीच्या गर्भात स्थान घेतो. गर्भाधान संस्काराने पूर्वजन्मातील दुर्गुण दूर करून आत्म्यात चांगले गुण विकसित होतात. एकूणच, बीज आणि गर्भाशी संबंधित अस्वच्छता दूर करण्यासाठी गर्भधान संस्कार केला जातो.
• गर्भाधान संस्कार नियम : गर्भधान संस्कार साठी काही नियम विहित केलेले आहेत, जे लक्षात ठेवणे फार महत्वाचे आहे:
• सर्वप्रथम, गर्भधान संस्कारसाठी स्त्री आणि पुरुष दोघेही शरीराने आणि मनाने एकरूप असले पाहिजे.• या वेळेनंतर स्त्री शारीरिकदृष्ट्या गर्भधारणा करण्यास सक्षम असावी आणि तिच्यामध्ये कोणतेही दोष नसावेत.• संभोग करताना स्त्रीचा मासिक पाळी लक्षात ठेवावी आणि चौथ्या रात्रीपासून सोळाव्या रात्रीपर्यंतचा काळ सर्वात योग्य मानला जातो.• रात्रीची वेळ गर्भधारणेसाठी योग्य मानली जाते कारण दिवसा पुरुषाच्या वेगवान प्राणवायुमुळे जन्माला येणारे मूल अल्पायुषी असू शकते.• गर्भधानच्या वेळी स्त्री आणि पुरुष दोघांनीही आनंदी असणे आवश्यक आहे आणि यावेळी मनात कोणत्याही प्रकारचा दुर्भावना येऊ देऊ नका.
गर्भाधान संस्कार महत्व Importance of Garbhadhan Sanskar
जेव्हा स्त्री-पुरुष विवाहित असतात, तेव्हा उत्तम मूल जन्माला घालण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर येते. त्यामुळे लग्नाच्या वेळी त्यांची कुंडली जुळते आणि त्यांचे मिलन झाल्यावरच त्यांचे लग्न होते. याशिवाय ग्रहदोष इत्यादी बाबीही ध्यानात घेतल्या जातात जेणेकरून येणाऱ्या मुलामध्ये कोणत्याही प्रकारची विकृती किंवा दोष राहू नये. गर्भधारणेच्या वेळी अनेक प्रकारच्या नैसर्गिक दोषांचा बाळावर हल्ला होऊ शकतो, त्यामुळे या सर्व गोष्टी लक्षात घेऊन हा गर्भधान संस्कार केला जातो. जन्माला येणाऱ्या मुलामधील सर्व प्रकारचे दोष दूर व्हावेत या उद्देशाने हे केले जाते जेणेकरुन पालकांशी संबंधित कोणताही दोष नसून फक्त त्यांचे गुण यावेत.यासोबतच गर्भधान संस्कारच्या वेळी ग्रह- नक्षत्रांची पूर्ण काळजी घ्यावी आणि ग्रहण, अमावस्या, श्राद्ध इत्यादी वेळी गर्भधारणा करू नये. शुभ तिथीला केलेला गर्भधारणा योग्य मुलाला जन्म देतो.
गर्भाधान संस्कारच्या वेळी काय लक्षात ठेवावे -
स्त्री व पुरुष कोणत्याही प्रकारच्या रोगाने पीड़ित, शोकयुक्त, क्रुद्ध, अप्रिय, अकामी, गर्भधारणा करण्यास अक्षम तसेच भीती किंवा अशक्त असेल, त्यांनी गर्भधारणेचा प्रयत्न करू नका. स्त्री-पुरुषांनी स्नेह व आत्मसाक्षात्कार करून वमन व विरेचन करून देहशुद्धी करावी . नरबीज किंवा वीर्य मऊ असावे यासाठी पुरुषाने सिद्ध घृत, खीर व वाजीकरण औषध याचे सेवन करावे. त्याचप्रमाणे स्त्रीबीज आग्नेय आहे असे म्हणतात त्यामुळे उत्तम प्रतीचे घाण्याचे तेल , देशी गाईचे तूप ,उडीद, प्रथिनेयुक्त आहार यांचे सेवन करावे. तामसिक, आंबट, खारट, शिळे अन्न, आधुनिक फास्ट फूड, बाहेरच्या वस्तू इत्यादी खाऊ नयेत. घरचे बनवलेले सात्विक अन्नच खावे.
आहाराचारचेष्टाभिर्यादृशोभिः समन्वितौ । स्त्रीपुंसौ समुपेयातां तयोः पुतोडपि तादृशः ।।
म्हणजेच स्त्री-पुरुषाचे जेवण आणि वागणूक, इच्छा-आकांक्षा जपताना ते ज्या प्रकारे संवाद साधतात, तेच गुण मुलाच्या स्वभावातही सामावलेले असतातस्त्री आणि पुरुषाने १२ वर्षे ब्रम्हचर्य पालन करणे खूप महत्त्वाचे आहे जे स्त्री पुरुष जास्तीत जास्त ब्रह्मचर्य पालन करून उत्तम संतती साठी प्रयत्न करतात त्याच्या पोटी महामानव जन्म घेतात. आताच्या काळानुरूप जास्तीत जास्त १ वर्ष ते किमान ४ महिने तरी ब्रम्हचर्य पालन केले तरी पुष्कळ आहे.
उत्तम मुलांसाठी आचार्यांनी पुत्रेष्टी यज्ञ करण्याचे नियम सांगितले आहेत. स्त्रीला जो रंग जास्त दिसतो, त्या मुलाचा रंगही तोच असतो. त्यामुळे बसण्याची जागा, खाण्याची जागा, कपडे, बेडरूमच्या भिंती इत्यादी पांढऱ्या किंवा हलक्या रंगाच्या असाव्यात. सकाळ-संध्याकाळ देव, गाय, ब्राह्मण इत्यादींची पूजा करून उत्तम संततीची कामना करावी. गर्भधारणेसाठी उपयुक्त वस्तू उत्तम संततीच्या इच्छे साठी स्त्रीला द्याव्यात.
महर्षी दयानंदांनी आपल्या संस्कार विधि या ग्रंथात याचे वर्णन करताना, विविध औषधी असलेली खीर बनवून त्याचे हवन करावे नंतर ती उरलेली खीर सेवन केल्यानंतर गर्भधारणा करण्यास सांगितले आहे. गर्भधारणा होईपर्यंत संपूर्ण हंगामात अन्नासोबत तूप खावे तसेच खीर प्यावी. दोन ऋतूं नंतर पण गर्भधारणा होत नसेल तर पुष्य नक्षत्रात ज्या गायीला पहिल वासरू झालं असेल अश्या गायीच्या दुधाचे दही बनवून त्यात जवसच्या दाण्याची पावडर मिसळुन खावी.
हिंदूंमध्ये श्रेष्ठ संतान प्राप्तीसाठी गर्भधान संस्कार करणे आवश्यक मानले जाते. यासाठी सर्वप्रथम मूल होऊ इच्छिणाऱ्या पालकांनी गर्भधारणेपूर्वी शरीर आणि मन स्वच्छ असले पाहिजे. शरीर आणि मनाची स्वच्छता ही त्यांचा आहार, आचरण, वागणूक इत्यादींवर अवलंबून असते. यासाठी पालकांनी योग्य वेळी समागम करावा. या कृतीसाठी दोघांनीही मानसिक तयारी ठेवावी. जर दोघांपैकी एक यासाठी तयार नसेल तर अशा परिस्थितीत गर्भधारणेसाठी प्रयत्न करू नये. असे शास्त्रातही लिहिले आहे!