संजय आवटेसंपादक, लोकमत, पुणे
यशवंतराव चव्हाणांची आज पुण्यतिथी. बाकी सारेजण विसरले तरी, शरद पवार कसे विसरतील? यशवंतरावांच्या स्मृतिस्थळी शरद पवार आज आदरांजली अर्पण करताहेत. यशवंतराव गेले, त्याला आज बरोबर चार दशके होत आहेत. या चाळीस वर्षांत पुलाखालून बरेच पाणी वाहून गेले. ‘कृष्णेकाठी कुंडल आता पहिले उरले नाही’, अशा भावनेने शरद पवार आज तिथे जातील, तेव्हा त्यांच्यासमोर केवढा मोठा पट उभा राहिलेला असेल! १९६७ मध्ये शरद पवारांनी बारामतीतून विधानसभेची पहिली निवडणूक लढवली, तेव्हा ‘या २७ वर्षांच्या पोराला उमेदवारी नको’, म्हणून अनेक ज्येष्ठांनी विरोध केला. यशवंतराव म्हणाले, “होऊन होऊन काय होईल! फार तर एक जागा जाईल. जाऊ द्या. पण, या पोराला आपल्याला बळ द्यायचं आहे!” शरद पवार आमदार झाले. त्यानंतर त्यांनी मागे वळून कधी पाहिलेच नाही. पक्ष बदलले, चिन्ह बदलले. पण, बारामतीत पवारांचीच ‘पावर’ राहिली.
शरद पवार त्यानंतर अवघ्या दहा वर्षांत मुख्यमंत्री झाले आणि मग पुढे दहा-बारा वर्षांनी पंतप्रधानपदाच्या शर्यतीत उतरले. कमालीची महत्त्वाकांक्षा आणि मुत्सद्देगिरीच्या बळावर पवारांनी देशाच्या राजकारणावर आपला ठसा उमटवला. संख्याबळाचा विचार करता पवार फार चमकदार कामगिरी करू शकले असे नाही. मात्र, पवारांना वगळून राजकारणाचा विचारही करता येणार नाही, असे स्थान त्यांनी तयार केले. शीर्षस्थ नेतृत्वाला आव्हान देताना अनेक धोके पत्करले. ते धोके एवढे मोठे होते की, ‘पवार संपले...’ असा गजर दर काही वर्षांनी होत असे. मात्र, त्यातून तावून सुलाखून पवार उभे राहिले आणि नव्या तेजाने तळपत राहिले. इंदिरा गांधी असोत की सोनिया, पवारांनी दिल्लीला कायम आव्हान दिले. त्याचे फायदे त्यांना मिळाले. आणि त्याची मोठी किंमतही त्यांनी चुकवली.
२०१४ मध्ये नरेंद्र मोदी पंतप्रधान झाल्यानंतर देशाच्या राजकारणाचा पट बदलला. अनेकांची वाताहत झाली. पवार मात्र ‘कधी दोस्ती, कधी कुस्ती’ असा गनिमी कावा करत आपले ‘स्वराज्य’ सांभाळत राहिले. २०२४च्या लोकसभा निवडणुकीत मात्र सारे गमावलेल्या पवारांना थेट मैदानात उतरावे लागले. या युद्धात त्यांनी निर्णायक विजय मिळवला खरा; पण, त्यानंतरच्या विधानसभा निवडणुकीचे संदर्भच बदललेले होते. २०१९च्या विधानसभा युद्धात आणि त्यानंतरच्या तहात देवेंद्र फडणवीसांना चारीमुंड्या चीत करत पवारांनी आपली जादू सिद्ध केली. त्यापाठोपाठ झालेल्या चकमकीही पवारांनी जिंकल्या. यावेळी मात्र फडणवीसांनी मांड ठोकली. फडणवीसांकडे क्षमता आहेच. शिवाय सत्ता आहे, यंत्रणा आहे, संसाधने आहेत आणि वयही आहे. हे सारे प्रयत्नांची शिकस्त करणाऱ्या पवारांना आजवरच्या सर्वात वाईट पराभवाला तोंड द्यावे लागले. लोकसभेला लोकांनी हातात घेतलेली निवडणूक विधानसभेला महाविकास आघाडीच्या नेत्यांनी स्वतःच्या हातात घेतली, हे त्यांच्या अपयशाचे खरे कारण! लोकसभेला तयार झालेले ‘नॅरेटिव्ह’ एवढ्या लवकर धूसर व्हावे आणि आघाडीला अशा मानहानिकारक पराभवाला तोंड द्यावे लागणे धक्कादायक आहे.
निवडणूक व्यवस्थापन नावाच्या गोष्टीकडे काँग्रेसने साफ दुर्लक्ष केले. लोकसभेत ‘क्राउडपूलर’ ठरलेल्या उद्धव ठाकरेंना त्या वातावरणाचा फायदा तेव्हाही घेता आला नव्हता, ते विधानसभेत अपयशी ठरणार, हे स्वाभाविकच होते. फक्त आक्रमक भाषणे ठोकून निवडणुका जिंकता येत नाहीत. त्यासाठी गणितेही करावी लागतात, हे उद्धव विसरले. तर, शरद पवार फक्त गणितेच करत बसले! मग लाडकी बहीण एकवटली. जातीय समीकरणे हाताबाहेर गेली. मतांचे विभाजन झाले. निवडणूक व्यवस्थापनात सत्ताधारी भारी पडले आणि महाविकास आघाडीसोबत पवारांचाही पराभव झाला.
या निकालाचे सगळ्यात मोठे लाभार्थी अजित पवार ठरले आहेत! विजयानंतरच्या संयुक्त पत्रकार परिषदेत अजित पवारांचे सुटकेचे निःश्वास स्पष्टपणे ऐकू येत होते. गुलाबी जॅकेट असो की, ‘मेकओव्हर’चा प्रयत्न असो, थट्टा आणि टवाळीला त्यांना तोंड द्यावे लागले. ज्यांना सोडून ते गेले, ते तर त्यांच्या विरोधात होतेच. शिवाय, ज्यांच्याकडे गेले, त्यांनाही ते नको होते. अजित पवारांसोबत जे गेले, त्यांच्या मनातही आपण चूक केली, अशीच पाल चुकचुकत होती. लोकसभा निवडणुकीच्या निकालाने हादरून गेलेले अजित पवार नव्या उमेदीने या रिंगणात उतरले आणि विजयी झाले.
अजित पवारांना राजकारणात आणले ते शरद पवारांनीच. १९९१ मध्ये अजित खासदार आणि मग आमदार झाले. तो काळ शरद पवारांच्या राष्ट्रीय राजकारणातील आकांक्षांचा होता. सुप्रिया कॉलेजात होत्या. त्यामुळे आपसूकच बारामतीसह राज्याची धुरा अजित पवारांकडे आली. शरद पवारांनीच अजित पवारांकडे आपला वारसा दिला हे खरे, पण तरीही ‘शरद पवार विरुद्ध अजित पवार’ असा सामना सुरू झालाच. आधी शीतयुद्ध असलेला हा सामना अगदी थेटपणे सुरू झाला, तो २३ नोव्हेंबर २०१९ रोजी पहाटेच्या शपथविधीने अजित पवारांनी काकांना आव्हान दिले तेव्हा काकांनी ते परतवून लावत त्यांना शरण येण्यास भाग पाडले. त्यानंतर मात्र विचारपूर्वक निर्णय घेऊन अजित पवारांनी दंड थोपटले. लोकसभा निवडणुकीत बारामतीत झालेला पराभव त्यांच्या जिव्हारी लागला. मात्र संयमाने संघर्ष करत त्यांनी विधानसभा निवडणुकीत आपली ताकद २३ नोव्हेंबरलाच सिद्ध केली. एक वर्तुळ पूर्ण झाले.
आज अजित पवार ६५ वर्षांचे आहेत. तुलनेने त्यांच्याकडे वय आहे. अनुभव आणि आवाका आहे. आगामी काळात ‘पूर्ण’ पक्षावर निर्विवाद पकड मिळवण्याची संधी त्यांना अधिक आहे. अजित पवार ज्यांच्यासोबत गेले आहेत, ते त्यांचा फक्त वापर करतात की अजित पवारच ही संधी वापरून महाराष्ट्राचे अव्वल नेते बनतात, हे भविष्याच्या पोटात दडले आहे. शरद पवारांनी मात्र (पुन्हा एकदा) सगळे गमावलेले आहे. अतिरेकी महत्त्वाकांक्षांमुळे अनेकदा त्यांनी स्वतःच्या राजकारणाची फरफट करून घेतली हे खरे, पण आपले अव्वल स्थान कायम ठेवले. साहित्य संमेलनाचे स्वागताध्यक्ष अथवा बीसीसीआय-आयसीसीचे अध्यक्ष शरद पवार असतात. कारण, राजकारणाच्या सर्वांगीण स्वरूपाचे भान त्यांना आहे. हे भान त्यांना दिले यशवंतरावांनी. मात्र दिल्लीशी झुंजताना यशवंतरावांचा झालेला पराभव आणि नंतरचा त्यांचा विजनवास यातूनही पवार बरेच काही शिकले आहेत. “कर्करोग झाल्यानंतर खुद्द डॉक्टर मला म्हणाले होते, तुमच्याकडे आता कमी दिवस शिल्लक आहेत”, अशी आठवण सांगून पवार म्हणतात - “असे भाकीत करणारे ते डॉक्टर गेले, मी मात्र आहे.” - हे शरद पवार आहेत! पवारांचे राजकारण म्हणजे महत्त्वाकांक्षा आणि मुत्सद्देगिरी तर आहेच, पण ‘माझ्या राजकारणाला गांधी-नेहरूंचे, फुले-शाहू-आंबेडकरी विचारांचे अधिष्ठान आहे’, असे म्हणणाऱ्या पवारांचे राजकारण संपवणे सोपे कसे असेल?
sanjay.awate@lokmat.com