कलारसिकांना प्रणाम!हे नाट्य संमेलन आहे आणि तरीही मी नाट्य रसिकांना प्रणाम असं म्हटलेलं नाही तर कला रसिकांना प्रणाम असं म्हटलेलं आहे. कारण नाटक ही कला जगातील सर्व कलांना आपल्या हृदयात स्थान देते. स्थापत्यकला, शिल्पकला, चित्रकला, नृत्यकला, संगीतकला आणि वाङ्‌मयकला. वाङ्‌मयकलेत कविता, कथा, कादंबरी, नाटक या कलांचा समावेश होतो. कविता, कथा, कादंबरी, नाटक यांना साहित्य मानण्याचा प्रघात असला तरी मी कलाच मानतो आणि म्हणून सर्व कलारसिकांना पुन्हा एकदा प्रणाम करतो!
हे ९९ वे अ.भा. मराठी नाट्य संमेलन शंभरीच्या वळणावर उभे आहे, एक वळणदार वळण घेण्यासाठी. अशा या वळणदार नाट्य संमेलनाचं अध्यक्षपद भूषवताना मला मनस्वी आनंद होतो आहे. आणि या क्षणी, माझ्या नजरेसमोर ते पहिलं-वहिलं नाट्यसंमेलन उभं राहिलं आहे, जे मुंबईत इ.स. १९०५ साली संपन्न झालं होतं. ज्याचे अध्यक्ष होते मा. ग. श्री.खापर्डे. आणि स्वाभाविकच आठवतात नंतरचे अध्यक्ष न. चि. केळकर, गिरिजाबाई केळकर. आठवतात बालगंधर्व, आठवतात अत्रे, आळतेकर, पु. ल. देशपांडे, शिरवाडकर, कानेटकर, विजयाबाई आणि लक्षात येतं, अरे असं कसं झालं? महत्त्वाची नावं या संमेलनाच्या अध्यक्षपदापासून दूर कशी राहिली? विजय तेंडुलकर, निळू फुले, डॉ. श्रीराम लागू, गो.पु. देशपांडे, जब्बार पटेल, सतीश आळेकर, महेश एलकुंचवार, सत्यदेव दुबे, अमोल पालेकर... हा प्रायोगिक रंगभूमी विरुद्ध व्यावसायिक रंगभूमी असा सुप्त संघर्ष म्हणायचा की आपल्या एकूणच खुज्या आकलनाचा परिणाम! संमेलनाचा अध्यक्ष तोच होऊ शकतो जो परिषदेचा सदस्य आहे; पण असे नामवंत परिषदेचे सदस्य का बरे होत नाहीत?
नाट्यसंमेलनाच्या अध्यक्षपदी माझी निवड जाहीर झाली तेव्हा पत्रकार मित्रांनी एक प्रश्न विचारला होता, ‘‘नाट्यसंमेलन कुठं झालं तर अधिक आनंद होईल?’’ मी म्हटलं होतं, ‘‘भारतात कुठंही. कारण हे अखिल भारतीय नाट्यसंमेलन आहे.’’ पण नागपूरकरांची इच्छाशक्ती इतकी प्रबळ की त्यांनी वेगवेगळ्या संस्थांचं प्रतिनिधित्त्व करणाऱ्या रंगकलावंतांना निमंत्रित करून, सगळ्यांना या इथं नागनगरीत आणलं आहे. त्यांच्या या कल्पकतेला आणि कष्टसाध्य सिद्धतेला माझा सलाम. हे संमेलनस्थळ माझ्यासाठी दुहेरी आनंद देणारं आहे. आता मी मुंबईकर असलो तरी माझ्या आयुष्याची काही वर्ष या नागनगरीत गेली आहेत. या नगरीतून मुक्त वावरलो आहे. रस्त्यांशी हितगुज केले आहे. मॉरिस कॉलेजमध्ये शिकताना एक मोठं व्यक्तिमत्त्व काव्यकार शरदचंद्र मुक्तिबोध यांचा विद्यार्थी होण्याची संधी लाभली आहे.
नागपूर... नागविदर्भ... मी नागभूमीचं लेकरू. नागपूर शहराचा इतिहास इथं सांगण्याची गरज वाटत नाही; पण संत्र्याचं शहर म्हणून प्रसिद्ध असलेलं हे नागपूर राजा बख्त बुलंद शाह याने वसवलं अाहे, अशी माहिती मिळते आणि रघुजी राजे भोसले नाव तर नागपूरकरांच्या मनात रुजलेले आहेच; पण डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी नागपूरविषयी जे वर्णन केलं आहे, ते मोठं मनोज्ञ आहे. ते म्हणतात, ‘‘नाग लोकांची मुख्य वस्ती नागपूर येथे व आसपास होती. म्हणून या शहरास ‘नाग-पूर’ म्हणजे नागाचे गाव असं म्हणतात. येथून २७ मैलांवर नागार्जुनाची टेकडी आहे. नजीकच वाहणारी जी नदी आहे ती नागनदी. अर्थातच या नदीचे नाव येथे राहणाऱ्या लोकांवरून पडले आहे. नागांच्या वस्तीमध्ये वाहणारी जी नदी ती नागनदी आहे.’’ (रायटिंग अँड स्पिचेस, खंड १८, भाग ३, पृष्ठ ५१५ महाराष्ट्र शासन -२००२) अशा या शहरापासून काही अंतरावर माझं गाव कारगाव आहे. तसा माझा जन्म चंद्रपूर जिल्ह्यात आजोळी पिंपळगाव येथे झालेला. आजोळ शेतकरी कुटुंब आणि आम्ही तर शेतकरीच. आठ बैलांची शेती. गोठे सदैव जनावरांनी भरलेले. रम्य ते बालपण. (पण ते बालपण आता गोसीखुर्दच्या धरणात बुडालं आहे.) गावी सिनेमाच्या चालीवर गाणी रचली. गायिली. कव्वालीचे सामने केले. तोंडाला रंग लावून रंगमंचावर अभिनय केला. हा वारसा माझे वडील शंकरजींकडून माझ्याकडे आला असावा. वडील दंडार हा लोककला प्रकार खेळायचे. आज मी नाटककार म्हणून प्रसिद्ध आहे; पण मी कविता लिहिली. आता ती ‘एकतारी’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. ‘लागण’ आणि ‘ढीवर डोंगा’ हे कथासंग्रह आणि ‘जागर’ व ‘हवे पंख नवे!’ अशा कादंबऱ्या. हे आपलं सहज माहितीसाठी सांगितलं.
आणखी एक मी सांगितलं पाहिजे. माझे गुरू दोन. एक डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आणि दुसरे तथागत बुद्ध. दोघंही ज्ञानदर्शी. या दोघांचं बोट धरून माझं बालपण विकसित झालं. बहरत आलं. परिणामी घराबाहेर मला धर्माची गरज लागत नाही. कारण, माझ्या देशाचं संविधान धर्मनिरपेक्षता हे तत्त्व घेऊन उभं आहे आणि हे तत्त्व मी मानतो. पण... भारत माझा देश आहे सारे भारतीय माझे बांधव आहेत बालभारतीच्या पानापानात आणि काश्मीर ते कन्याकुमारीपर्यंत जातीयतेच्या रक्तपितीने सडलेल्या भारता खरं सांगूतुझी संस्कृतीचं किडलेली आहे मुळापासून या अशा ओळी गरगरत समोर येतात... ‘घोटभर पाणी’मधील या ओळी माझ्या मेंदूचा ताबा घेतात. मेंदू सैरभैर होतो. मी लेखक कलावंत आहेच; पण सोबतच मी या देशाचा एक नागरिकही आहे. देशात घडणाऱ्या आणि घडलेल्या सर्व घटनांचे तीव्र आघात माझ्या मेंदूवर होत असतात आणि मेंदू भूतकाळाचाही धांडोळा घेऊ लागतो. जगाच्या इतिहासात सिंधू नदीच्या परिसरात बसवलेली सिंधू संस्कृती जी, जगश्रेष्ठ होती, ती अचानक कशी नष्ट होते? चाळीस फूट जाड भिंतीच्या आत वसवलेली सुविहित नगरं कशी नष्ट होतात? वैदिक काळ येतो. वेदाची रचना होते. पुरुषसुक्त रचलं जातं.. 'ब्राह्मणोस्य मुखमासीद बाहु राजन्य: कृत:ऊरू तदस्य यद्वैश्य: पदभ्यां शूद्रो अजायत।।’आणि माणूस चार वर्णात विभाजित केला जातो आणि एक माणूस दुसऱ्या माणसाला तुच्छ लेखू लागतो. बुद्ध येतो. आणि मग शांततेचं गाणं गात समता येते. महावीर येतो. अहिंसेला साद घालतो. शक, हुण, मोंगल, इंग्रज येतात. आक्रमणं करतात. आणि या भूमीला गुलाम करतात. आणि गुलामीची जाणीव होताच मग १८८५ साली स्वातंत्र्याची चळवळ उभी राहते. देश स्वतंत्र होतो. आणि वाटत राहतं देश,देशातील जनता विवेकाची कास धरील पण देशाला वेगळाच अनुभव येतो.
नथुराम गोडसे या हिंदूराष्ट्रवादी व्यक्तीनं महात्मा म्हणून गौरविलेल्या गांधींच्या छातीत पिस्तुलातून तीन गोळ्या झाडल्या आणि गांधींचा खून केला.त्याचा सूड, गोडसे हा खुनी ब्राह्मण जातीचा असल्यामुळे ब्राह्मणांची घरे जाळून घेतला गेला. देश स्वतंत्र झाला आणि अवघ्या पाच महिने पंधरा दिवसांत सामूहिक विवेकाचा बळी गेला.
इंदिरा गांधी यांचा खून दि. ३१ ऑक्टोबर १९८४ रोजी बियांतसिंग आणि सतवंतसिंग यांनी स्टेनगनमधून गोळ्यांचा वर्षाव करून केला. हे दोघंही इंदिराजींचे बॉडीगार्ड. धर्मानं शीख म्हणताच असंख्य शिखांचं शिरकाण करण्यात आलं. इथंही विवेकाचाच बळी गेला. इ.स. २००२ साली गोध्रा येथे मुस्लिमांचं शिरकाण करणाऱ्या दंगली आणि भीमा कोरेगावला दि. १ जानेवारी २०१८ रोजी पूर्वजांच्या पराक्रमाला अभिवादन करायला जाणाऱ्या बौद्ध समाजावर होणारे प्राणघातक हल्ले किंवा घरात मांस सापडले नि ते गाईचेच आहे हे ठरवून झुंडीनं घेतलेला ‘तो’ दादरीतला बळी. सतत भय! भय दाखवलं की भीतीनं माणसं गोठून जातात. जिवंत माणसं जिवंत मढी हाेऊन जातात. आणीबाणीच्या काळात हाच अनुभव आला आणि बाबरी मशीद पाडली तेव्हाही. सर्वत्र झुंडी फिरताहेत मोकाट. आता तर नवंच भय पेरलं जातंय मनामनांत! शहरी नक्षलवाद! मी शहरात राहतो नि माझ्याजवळ नक्षली विचारांचं साधं पत्रक सापडलं तरी मला केव्हाही शहरी नक्षलवादी ठरवला जाईल. असे हे आमचे राज्यकर्ते, ज्यांना आम्हीच निवडून दिलं. ही आमचीच माणसं पण कळत नाही प्रजेशी अशी का वागतात ते! बिचारी गरीब प्रजा...
हं, ते एक बरं झालं गरीब प्रजेवरून आठवलं. अामची प्रजा मुळीच गरीब असू नये असं मध्यंतरी राजाला वाटलं. राजानं फर्मान काढलं. दिवसाला बत्तीस रुपये कमावणारा माणूस गरीब असणार नाही. गरिबाला मोठा आनंद झाला. नेहमीप्रमाणे तो कामावर गेला. दिवसभर काम केलं. संध्याकाळी तो गरीब घराकडे निघाला. थकला होता दिवसभर काम करून. रस्त्यानं चालत असताना त्याला एक हॉटेल दिसलं. चहा प्यायची इच्छा झाली. तो हॉटेलात शिरला. चहा प्यायला. वेटरनं बिल दिलं आणि मग ते त्या गरिबानं काऊंटरवर दिलं. चहा घेतल्यामुळे त्याला तरतरी आलीच होती. तो तडक घरी आला. त्याची बायको घरी त्याचीच वाट पाहत होती. नवरा घरी येईल, पैसे देईल मग मी स्वयंपाकाची तयारी करीन. तिनं नवऱ्याला पैसे मागितले. नवऱ्यानं खिशात हात घातला. जीएसटीसकट चहाचं ३१ रुपये झालेलं बिल देऊन, उरलेला एक रुपया त्यानं बायकोसमोर धरला. त्याची ती बायको आणि तिच्या पदराला धरून उभी असलेली ती दोन चिमुकली पोरं त्या गरिबाच्या हातातील रुपयाकडे नुसती पाहत राहिली. ती बाई म्हणत राहिली, ‘‘राजा भिकारी...’’
आमचं सरकार वृद्धापकाळामुळं थकलेल्या साहित्यिक/कलावंतांना मानधन देते. क श्रेणी १५०० रुपये, ब श्रेणी १८०० रुपये आणि अ श्रेणी २१०० रुपये. या पैशात कलावंताचं महिन्याला लागणारं रेशन तरी येतं का? थकलेल्या कलावंतांचा असा अपमान कशासाठी? कलावंतांचा असा अपमान करून राज्यकर्त्यांना काय समाधान मिळतं बरं? पण, हा दोष राज्यकर्त्यांचा नाही. कलावंतही अनेक कारणांनी लाचार होतात. मान-सन्मान, प्रसिद्धी हवी असते. आसरा हवा असतो. आसरा हा शब्द ऐकायला बरा वाटत नाही. आपण राजाश्रय म्हणूया! हे बेश्‍ट्ट! आसरा-आश्रित-राजाश्रय या शब्दांचा आशय एकच असला तरी मनाला कसं बरं वाटतं!
पूर्वी राजे कलेचे मोठे चाहते असत. सांगलीचे राजे पटवर्धनही तसेच. त्यांनी कुठंतरी कन्नड ‘यक्षगान’चा खेळ पाहिला आणि असाच मराठीत असायला हवा म्हणून ध्यास धरला. आता सांगली संस्थानात असा कोण कलावंत भेटेल जो त्यांचं काम करील? विष्णुदास भावे आणि भावेंनेही राजाचा शब्द पाळला. ‘यक्षगान’ कानडी लोककलाप्रकार; संगीत, नृत्य, संवादमिश्रित! अनुनयातून विष्णुदास भावेंनी ‘सीता स्वयंवर’ सिद्ध केलं. एक प्रकारचा संगीतीय खेळच! रामायणातील कथेतून काेरून काढलेला! राजे पटवर्धनांनी तो पाहिला. पसंत केला. आणि ते मराठीतलं पहिलं नाटक म्हणून मानलं गेलं. ते वर्ष होतं १८४३... ‘सीता स्वयंवर’ हे मराठीतलं पहिलं नाटक म्हणून मान्यताही मिळाली आणि पुढं शोध लागला. १८४३ पूर्वीही मराठीत नाटकं लिहिली जात होती; पण ती तंजावरमध्ये; तेही इ.स. १६५०च्या कालखंडात. ‘लक्ष्मीनारायण कल्याणम्‌’ किंवा तत्सम पाचपंचवीस नाट्यकृतींच्या नोंदी मिळत असताना, या शहाजी राजे भोसलेंच्या नाटकाची दखल मराठमुलकी का नाही? विष्णुदास भावेंच्याही अगोदर १९३ वर्ष आधी, शहाजी राजे भोसले यांची नाटकं तंजावरमध्ये होत असली, प्रयोग दरबारात होत असले तरी आणि ते दरबारी लोकांनीच पाहिले असले तरी ती मराठी नाटकं होती. त्यांचे हे मराठी भाषा ऋण मान्य न करणे म्हणजे मराठी भाषाद्रोह होय.
मराठी नाटक जगाच्या पाठीवर कुठेही, कुणीही लिहिले असो, त्यांची प्रामाणिक नोंद आपण केली पाहिजे नि पहिलेपणाचा सन्मान दिला पाहिजे. उद्या इ.स. १६५०च्या आधी मराठी नाटक लिहिले असल्याचा पुरावा उपलब्ध झाला तर पहिलेपणाचा मान त्या लेखकाला दिला गेला पाहिजे. तरच मराठी नाट्यवाङ्‌मयाची मूळ रूपं आपल्या हाती येतील आणि ते किती जुनं आहे हेही कळेल.
आणखी एका महत्त्वाच्या नाटकाची नोंद घ्यायला हवी. जोतीराव फुले हे खरे क्रांतीविचारक, समाजधुरीण. त्यांनी नाटक लिहावं हेच आश्चर्यकारक आहे. तेही स्वतंत्र. शेतकरी कुटुंबाला लुबाडणाऱ्या भटजीची काळी कृत्ये. सत्याची महती सांगणारं हे पहिलं प्रायोगिक नाटक. विदूषक या पात्राची यथोचित मांडणी. एकच नाटक लिहिलं तेही नाट्यतंत्रबद्ध; पण या नाटकाचा प्रयोगच झाला नाही. इ. स. १८५५ साली लिहिलेलं, ‘तृतीय रत्न’ हे नाटक १९७८ साली ‘सत्यशोधक’मध्ये प्रसिद्ध झालं तेव्हा कळलं महाराष्ट्राला. अशी लपलेली माणकं आपण शोधली पाहिजेत. या क्षणी आम्हाला सुप्रसिद्ध नाटककार विजय तेंडुलकरांनी ‘नाटककार’ म्हणजे काय याची व्याख्या केलीय, ती आठवते. ते म्हणतात, ‘‘जो या अवघड कलेच्या साधनेसाठी आयुष्याची उमेद वेचायला तयार असताे आणि या कलेद्वारे जो मानवी मनाची आणि जिण्याची लहानमोठी कोडी सोडवून दाखवण्याची जिद्द दाखवतो, तो नाटककार.’’ ‘तृतीय रत्न’ या व्याख्येत अलगद बसते. जोतीराव फुल्यांनी अधिक नाटकं लिहिली असती तर मराठी नाटक १९व्या शतकातच मोठं झालं असतं.
स्त्री नाटककारांविषयी खरं तर काय बोलायचं? काशीबाई फडकेंचं ‘संगीत सीताशुद्धी’ इ. स. १८८७ साली लिहिलेलं आणि साेनाबाई केरकराचं ‘संगीत छत्रपती संभाजी नाटक’ १८९४ साली लिहिलेलं. आणि स्वतंत्र लिहिलेलं हिराबाई पेडणेकरांचं नाटक ‘संगीत दामिनी.’ हे नाटक १९०८ साली लिहिलं गेलं. स्त्री नाटककारांचा सुरू झालेला प्रवास आपण थेट २०१९ सालापर्यंत पाहू शकतो. गिरिजाबाई केळकर, मालतीबाई बेडेकर, तारा वनारसे, शिरीष पै, सई परांजपे आणि तरुण उमेदीची मनस्विनी लता रवींद्र. अशी आणखी काही नावं दिसतात; पण एखाद दुसरंच नाटक त्यांच्या नावावर आहे. तेंडुलकरांनी केलेल्या ‘नाटककार’ या व्याख्येचा विचार करता स्त्री नाटककारांचं काय करावं, हा प्रश्नही माझ्यासमोर आहे. पुरुष नाटककारांप्रमाणे चारचारच्या जोड्या पाडण्याची परंपरा स्त्री नाटककारांत अजून सुरूही होऊ शकली नाही. म्हणजे ‘The Sky is waiting for...’ असंच म्हटलं पाहिजे.
कलेची जोपासना करायची तर आपल्या आजूबाजूचं वातावरणही मुक्त हवं असतं; पण तसं ते नसल्यामुळे स्त्री आपला विकास एका मर्यादेतच करू शकली आहे. या समाजानं तिला जो स्पेस दिला तो मर्यादित दिलेला आहे. आधुनिक काळात शिक्षणानं ती स्वत:च स्वत:चा स्पेस तयार करते आहे; पण मंदिराच्या पायरीवर अडखळते आहे. स्त्रीमुक्ती-स्त्रीमुक्ती असा टाहो कानी आदळत राहतो; पण मासिकपाळीविटाळमुक्ततेशिवाय स्त्री मुक्त हाेणे शक्य नाही. स्त्री विकासातील सर्व अडथळे स्त्रियांनीच पार करायला हवेत. पुरुषांची दया म्हणजे वाळवंटातील मृगजळ! देवही न्याय देऊ शकत नाही, तिथं पुरुष काय न्याय देतील!
या क्षणी मला ‘देवनवरी’ची आठवण होते. देवीला अर्पण केलेली द्रौपदी... देवीच्या देवळातही तिचं रक्षण होत नाही. प्रत्यक्ष देवीसमोर गाभाऱ्यात बलात्कार होतो. देवळाचा पुजारीच बलात्कार करतो आणि ती यल्लाम्मा देवी काहीही करू शकत नाही. दगडाची देवी ती काय करणार? ज्या देवीमुळं जीवन उद्‌ध्वस्त होते ती देवीच द्रौपदी गाभाऱ्यातून दूर भिरकावून देते. समाजजीवनातील कुरुपता नष्ट करून मानवी जीवन सुंदर करण्यासाठी लेखकांनी, कलावंतांनी सदैव तत्पर राहिलं पाहिजे. आपल्या लेखणीतून सामाजिक कुरुपतेचं दर्शन घडवणारे नाटककार जोतीराव फुले (तृतीय रत्न), गोविंद बल्लाळ देवल (शारदा), राम गणेश गडकरी (एकच प्याला) या अशा नाट्यकलाकृतींमुळे मराठी नाट्य वाङ्‌मयाचे महत्त्व लक्षणीय ठरले आहे.
नाटक ही एक स्वतंत्र वाङ्‌मयकृती आहे, अगदी कविता, कथा, कादंबरीप्रमाणेच. नाटक इतर कलांच्या आश्रयानं जगणारी कला आहे, असं म्हटलं जातं आणि वरवर पाहता ते खरंही वाटावं अशी स्थिती आहे. पण आम्ही तसं मानत नाही. खरं तर नाट्यकला ही जगातील सर्व कलांना आपल्या हृदयात स्थान देते. कविता, कथा, कादंबरी या साऱ्या वाङ्‌मय प्रकारांना नाटक स्वत:त असं काही बेमालूमपणे समाविष्ट करून घेते की... नाटकात ‘कथा’ असते, कादंबरीचा आवाका असतो आणि संवादलयीतून प्रकटत राहते काव्यात्मकता. आणि हे त्यांनाच शक्य होतं ज्यांना सर्वच वाङ्‌मय प्रकारांची नेमकी जाण असते; पण नाटककाराचं काम एवढ्यानं भागत नाही. त्याला स्थापत्यकला (नेपथ्य) माहीत असावी लागते. प्रकाश, रंगभूषा, वेशभूषा, अभिनय, दिग्दर्शन तर खरेच; पण दोन शब्द वा दोन वाक्य यामधील ‘पॉज’चंही भान ठेवावं लागतं. आणि जोडीला शिल्पकला, चित्रकला, नृत्यकला, संगीतकला म्हणजे जगातील सर्व कलांचं भान नाटककाराला ठेवावं लागतं.
आणि म्हणूनच नाटककार कोणाला म्हणावं, वा मानावं असा प्रश्न (नाटककार कोणाला म्हणावं, अशी तेंडुलकरांची व्याख्या दिली असली तरी) आम्हाला पडतो. नाटक हे प्रथम वाङ्‌मय म्हणूनच लिहिलं जातं आणि ते जेव्हा दिग्दर्शकाकडे जातं आणि मंचीय आविष्करणासाठी सिद्ध होऊ लागतं तेव्हा ते संहितेत बदलतं; पण याचं भान मराठी रंगभूमीवर उत्तरोत्तर हरवत गेलं. आणि म्हणून प्रश्न उभा राहिला, नाटककार कोणाला म्हणावं? नाट्यसंहितेत पात्रांची नावं लिहून कंसात दिग्दर्शकानं काय करावं हे सांगणाऱ्याला की चमकदार, चटकदार संवादाची फोडणी देणाऱ्याला की मनसोक्त मनोरंजनी मन रिझवणाऱ्याला की बोजड, अनाकलनीय मेंदू शिणवणाऱ्याला? गंभीरपणे विचार न केल्यामुळेच नाटक लिहितो तो नाटककार असं मानण्याचा प्रघात पडला आणि नाटककार होणंच मारलं गेलं.
नाटककार हाेणं-असणं या दृष्टीनं एक महत्त्वाचा मुद्दा इथं चर्चिला पाहिजे. मुद्दा आहे अभिनयासंबंधी. अभिनय करणाऱ्या नटासंबंधी असं म्हटलं जातं की, ‘You are the instrument and You are the player!’ म्हणजे वाद्यही तूच आणि वाजवणाराही तूच! अर्थात साधनही तूच आणि साध्यही तूच आणि हे सिद्ध व्हायचं असेल तर तो नट Athlite philosopher असायला हवा. ॲथलिट म्हणजे ऑलम्पिक खेळामधील कसरतपटू नव्हे तर नटाचं शरीर इतकं लवचिक हवं की अभिनयाचे चार प्रकार.. आंगिक, आहार्य, वाचिक, सात्विक; तो नट लीलया पेलू शकला पाहिजे. या चार घटकांबरोबरच आणखी एक पाचवा घटक आहे, त्याचं नाव तात्त्विक आणि तो असतो कलाकृतीच्या आशयात. कलाकृतीतील तात्त्विकता जेवढी प्रगल्भ तेवढी ती कलाकृती समृद्ध असते. ज्याप्रमाणे मजबूत पाया नसलेली इमारत केव्हाही कोसळून पडू शकते, त्याप्रमाणे प्रगल्भ तात्विकता नसलेली कलाकृतीही कोसळून पडू शकते. हा तात्त्विक घटक जो असतो कलाकृतीच्या आशयात नि सिद्ध होतो नटाच्या आंगिक, आहार्य, वाचिक, सात्विक अभिनयातून आणि यासाठीच तो नट हवा असतो ॲथलिट फिलॉसॉफर म्हणजेच तत्त्वचिंतक.
एखाद्या नाटकातील एखादी भूमिका जी सत्व आणि तत्त्व या गुणांनी परिपूर्ण आहे आणि ती साकार करण्यासाठी नट ॲथलिट फिलॉसॉफर हवा तर मग एकाचवेळी नाटकातील अनेक भूमिकांना त्यांचं रंग-रूप देत नेपथ्य, प्रकाशयोजनेसह नाटकातील सर्वच घटकांचं भान ठेवणारा नाटककार मग कोण हवा? उघड आहे तो philosopher; तत्त्वचिंतकच हवा; पण आम्ही संगीत नाटक आणि रंगभूमीच्या काळापासूनच कलेनं लोकप्रिय होण्याचा हव्यास न धरता, लोकांना कलाप्रिय करण्याचा ध्यास धरायला हवा होता; पण घडलं वेगळंच. संगीत रंगभूमीचे प्रणेते अण्णासाहेब किर्लोस्कर ते वसंत कानेटकर व्हाया बालगंधर्व ते आधुनिक रंगभूमीचे प्रणेते विजय तेंडुलकर असा विचार शांतपणे करून पाहा आणि मग रंगमंचावर भेंड्या खेळण्याची पाळी मराठी नाटकांवर का आली, याचं उत्तर सापडेल. प्रेक्षकांचं वाट्टेल तसं मनोरंजन करण्याच्या नादात बुद्धिवादी प्रेक्षक आपणच तयार करायचा असतो, हे विसरून गेलो; पण म्हणून बुद्धिवादी विवेकशील प्रेक्षक घडवण्याचे प्रयत्न झालेच नाही का? झाले. तेंडुलकरांची नाटकं किंवा महेश एलकुंचवार, गो.पु. देशपांडे, सतीश आळेकर, प्रेमानंद गज्वी, शफाअत खान, संजय पवार, जयंत पवार, चं.प्र. देशपांडे, राजीव नाईक, प्रशांत दळवी, मकरंद साठे असे लेखक मराठी रंगभूमी रसातळाला जाण्यापासून वाचवू पाहत होते; पण व्यावसायिक रंगभूमीनं या प्रयोगिक प्रयत्नांना गिळून टाकलं. काहींनी प्रायोगिक व व्यावसायिक रंगभूमीतील सीमारेषा पुसट झाल्या असा कांगावा करायला सुरुवात केली. आणि प्रायेगिक नाटक व्यावसायिक रंगमंचावर करायला सुरुवात केली. प्रायोगिक नाटक व्यावसायिक रंगमंचावर केल्याने ते व्यावसायिक होते, हा अजबच जावईशोध होता की, प्रायोगिक म्हणजे काय हेच कळत नव्हतं? असो. पण याचा परिणाम एकदम भलताच झाला. सत्यदेव दुबेंसारखी अव्वल प्रायोगिक व्यक्तिमत्त्वही आपल्या नाटकांची नावं चोख धंदेवाईक ठेवू लागली, ‘थांब लक्ष्मी कुंकू लावते.’ पण, याचं आम्हाला आश्चर्य वाटत नाही. कारण ‘कलेसाठी कला’ हे मूल्य काहीच करू शकत नाही. ते मूल्य काय घडलं एवढंच सांगा म्हणतं. उपाय सुचवू नका. तेे लेखकाचं काम नाही, ते देवाचं काम. देव अवतार घेईल नि काय करायचं ते करील. म्हणजे कलावादी अवतारवादी आहेत तर! एकूण लेखकानं आपली अक्कल चालवू नये. फार तर कलाकृतीचं शीर्षक आकर्षक करावं, म्हणजे ‘थांब लक्ष्मी कुंकू पुसते’ वगैरे.
‘कलेसाठी कला’मध्ये हे घडत असताना ‘जीवनासाठी कला’ इथं काय घडत होतं, हे पाहणंही आवश्यक आहे. कविता, कथा, कादंबरी, नाटक सर्वत्र विद्रोहाचे पंख फुटत होते. पहिली मुसंडी मारली ती दलित साहित्यिकांनी. हे स्वत: या साहित्याला आंबेडकरी प्रेरणेचं साहित्य म्हणतात; पण डॉ. आंबेडकरांनी, ‘दलित साहित्य’ लिहा असं केलेलं भाष्य आम्हाला कुठंच सापडलं नाही. असो. ते आमचं वाचन तोकडं असल्याचा परिणाम असेल; पण बघता-बघता ग्रामीण साहित्य, कामगार साहित्य, आगरी साहित्य, सत्यशोधक, फुले-आंबेडकरी, आदिवासी, भटके-विमुक्त, मराठा साहित्य... आम्हाला धाप लागेल इतके साहित्य प्रकार उदयास आले. ब्राह्मणी साहित्य आधीच अस्तित्वात होते, सदाशिवपेठी साहित्य म्हणून. आणि एवढ्यानं भागणार नाही म्हणून अनेक वाद... आंबेडकरवाद, गांधीवाद, मार्क्सवाद, डावा-उजवा मार्क्सवाद, सत्यशोधकी मार्क्सवाद, विद्रोही मार्क्सवाद, साठेवाद, सावरकरवाद, मनुवाद, देशीवाद... काठावर बसलेल्यांचाही एक वाद आहे. आम्ही त्याला ‘न’वाद म्हणतो. आणि बघता-बघता अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन आणि अखिल भारतीय मराठी नाट्य संमेलन यांना विविध साहित्य/नाट्य संमेलनाचे पर्याय उभे राहू लागले. ही सारी जातनिहाय टोळीबाजांची संमेलनं होती/ आहेत.
हे आपलं अ.भा. मराठी नाट्य संमेलन; पण यात सर्व मराठी भाषिक सहभागी होत नाहीत. मराठी भाषा बोलणारे मुस्लिम, ख्रिश्चन, जैन, बौद्ध आपापली वेगळी संमेलनं घेतात; पण मराठी माणसांनी मराठी माणसांसाठी सुरू केलेल्या मराठी नाट्यसंमेलनात का सहभागी हाेत नाहीत, की आयोजकच जाणीवपूर्वक दूर ठेवतात? कोणत्याही धर्माचा अनुयायी असो मराठी माणूस कलावंत म्हणूून एक असला पाहिजे. एकमेकांच्या सुख-दु:खात सहभागी झाला पाहिजे; पण असं होताना दिसत नाही. परिणामी प्रत्येक माणूस सुटासुटा होत गेला, विघटित होत गेला. इतका विघटित झाला की आणखी विघटनासाठी स्पेसच उरला नाही. आपण सर्वांनी मिळून हे विघटन थांबविलं पाहिजे, नाहीतर आपल्यासाठी हे अणुविघटन ठरेल आणि अणुविघटनाइतकाच धोका निर्माण होईल आणि एकूण धर्मनिरपेक्ष महाराष्ट्रीयन सांस्कृतिकतेला तर खरेच; पण भारतीय मूल्य व्यवस्थेलाही ते धोकादायक ठरेल. पण मग यावर उपाय काय? माणूस विभाजित करणारी प्रत्येक गोष्ट आपल्याला नष्ट करावी लागेेल, जाणीवपूर्वक आणि कृतिशील व्हावं लागेल. कलेसाठी कला की जीवनासाठी कला, या वादातून आपल्याला मुक्त व्हावं लागेल आणि नवा विचार स्वीकारावा लागेल; पण असा विचार आहे? होय आहे. आणि त्या विचाराचं नाव आहे, बोधी विचार.
बोधी म्हणजे ज्ञान... knowledge. बोधी या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत. जाणीव, समजूत, बुद्धी, ग्रह, सर्वज्ञता, स्पष्टीकरण, विषदीकरण, उपदेश, सूचना, जागृती, प्रज्ञा, करुणा.
‘कलेसाठी कला’ किंवा ‘जीवनासाठी कला’ या कलामूल्यातून काय हाती आलं ते आपण समजून घेतलं आहे. कलावादी म्हणतात, घराला आग लागली असेल ते सांगा, उपाय सुचवू नका; तर जीवनवादी म्हणतात, कलेनं उपाय सुचवला पाहिजे. घराला आग लागली असेल ते सांगाच, पण पाणी मारा नि विझवा हेही सांगा; पण बोधी विचार याही पुढे जातो. घराला आग लागली आहे हे कलेनं सांगितलं पाहिजेच; पण ‘पाणी मारा नि विझवा’ हे सांगून ती कशी विझवावी हेही सांगितलं पाहिजे. घराला आग लागली आहे, पाणीही आहे; पण ती आग कशी विझवावी, याचं ज्ञानच नसेल तर उपयोग काय? कला सर्वार्थाने ज्ञानपूर्ण असली पाहिजे. झोपडीला लागलेली आग आणि उंच इमारतीला लागलेली आग एकाच पद्धतीने कशी विझवता येईल? दोन्हीचं तंत्र ways and means वेगळं असतं. कला सर्वार्थानं ज्ञानदर्शी असली पाहिजे.
जीवन प्रवाही आहे. झुळझुळ वाहणाऱ्या झऱ्यासारखं! पारदर्शी! कला कुणाचीही बटिक नसते आणि बटिक असते ती कला नसते. आणि म्हणून कलेसाठी कला की जीवनासाठी कला या वादात अर्थ नसतो. कारण कला कलेसाठीही नसते आणि जीवनासाठीही, तर ती असते ज्ञानासाठी. ज्ञानात्मक कलाच कलेची नि जीवनाची वृद्धी करीत असतात.
नाटक प्रथम वाङ्‌मय आहे आणि रंगमंचावर सादर होत असताना ते संहितेत बदलते, असं आम्ही आधीच म्हटलेलं आहे. आणि म्हणून आम्ही वाङ्‌मय असो वा रंगभूमी तीनच रूपांत बघतो. रंगभूमीचे तीन प्रकार येणेप्रमाणे-१. रंजनात्मक रंगभूमी : (Entertaining theatre)२. प्रयोगशील रंगभूमी : (Experimental theatre) ३. बोधी- ज्ञानदर्शी रंगभूमी : (Theatre of knowledge)नाटक हा गंभीर कलाप्रकार आहे, असं आम्ही म्हणत असलो तरी रंजनात्मक भूमिका असलेले नाट्यकर्मी आमचं थोडंच ऐकणार? जगभर रंजनात्मक गोष्टींचीच चलती आहे. कविता हा गंभीर कला प्रकारही जिथं रंजनाच्या पातळीवर प्रकटताना दिसतो, तिथं नाटक... आणि विनोदी नाटकांबद्दल तर बाेलायलाच नको. मागणी तसा पुरवठा. प्रयोगशील नाटक : लेखनातील प्रयोग हे या नाटकांचं वैशिष्ट्य. म्हणजे कधी भाषेचा प्रयोग, कधी रचनेचा प्रयोग... वाचकाला/ प्रेक्षकाला कळो न कळो फारसं देणंघेणं नसतं. Abstract वा Absurd विसंगतीत सुसंगती शोधणं.. असे प्रयोग वाङ्‌मयाच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात; पण असे प्रयोग आशयाच्या दृष्टीनं एक पाऊल पुढे असतील तर अशा नाटकांचं महत्त्व. उदा. वेटिंग फॉर गोदो, एक शून्य बाजीराव.
म्हणजे रंजनात्मक नाटकं मासेससाठी तर प्रायोगिक नाटकं क्लासेससाठी असं म्हणता येईल. एक लोकांचं मुबलक मनोरंजन करतं तर दुसरं प्रयोगशीलतेच्या नावाखाली वेगळं काही करू बघते. अशावेळी बोधी नाटक (Plays of knowledge), ज्ञानदर्शी नाटक महत्त्वाचं ठरते. ज्ञानदर्शी नाटकानं मानवी जगणं सुखकर करण्याचे सर्व मार्ग उलगडून दाखवले पाहिजेत. माणूस दु:खमुक्त करणे आणि तो दु:खमुक्त व्हायचा तर सर्व प्रकारचं ज्ञान; ज्ञानदर्शी नाटकानं सांगितलं पाहिजे.
जगात अनेक राष्ट्र, भाषा, संस्कृती, वाद, तत्त्वज्ञानं आहेत. गरीब-श्रीमंत आहेत. मागास-पुढारलेले आहेत. अनागर-नागर समाज आहेत. विविध धर्म-पंथ, मत-मतांतरे आहेत आणि हे सगळं रंजनात्मक, प्रयोगशील आणि बोधी रूपातच सिद्ध होत असते; पण आजवरच्या आपल्या साहित्याचं रूप कसं आहे, हेही एकदा नजरेखालून घातलं पाहिजे.
मराठीच केवळ नव्हे तर एकूण भारतीय साहित्यही तिथंच गोलगोल फिरताना दिसते. ज्या तऱ्हेनं शेक्सपिअर जगभर गेला. आपल्याकडे आला. इब्सेन किंवा ब्रेख्त; पण आपल्याकडचा एकही नाटककार जगभर का गेला नाही? काही नाटककारांची काही नाटकं गेली; पण काहीच का? एकही नाटककार समग्र का गेला नाही? दोन हजार वर्षांचा आपला नाट्यवारसा. पहिल्या शतकातील भारतीय रंगभूमीचा पाया घालणारा नाटककार अश्वघोष, तिसऱ्या शतकातील भास, पाचव्या शतकातील कालिदास, सातव्या शतकातील राजा हर्षवर्धन, आठव्या शतकातील भवभूती. यातील अनेकांची नाटकं तर रामायण-महाभारतातील कथातुकड्यावर आधारलेली. रामायण वा महाभारत यातील संघर्ष व्यक्ती विरुद्ध व्यक्ती, असा एकारलेल्या सूत्रात दिसतो. व्यक्ती विरुद्ध समाज या सूत्राचा तर मागमूसही नाही. परिणामी कलेतील समग्रतेचं वैश्विक भान हरवलेलं दिसतं. आजही अनेक नाट्यलेखक रामायण-महाभारत यातील कथातुकड्यांवर आपली गुजराण करताना दिसतात. भारतीय रंगभूमीवरील मान्यवर धर्मवीर भारती (अंधायुग), रतन थिय्याम (चक्रव्यूह), पंडित वसंत देव (अरण्य किरण), विनय मडगावकर (अश्वत्थामा हत:), रत्नाकर मतकरी (आरण्यक), गंगाराम गवाणकर (वस्त्रहरण), चेतन दातार (माता हिडिंबा) असे काही जुने-नवे नाटककार एकारलेलंच सूत्र वापरताना दिसतात. आणि कौटुंबिक जिव्हाळ्याची निर्मिती करतात. यातून बाहेर पडायचं तर एकारलेपण घालवून समग्रतेचं भान देणारं नाटक सिद्ध करावं लागेल आणि यासाठी आपली भूमी, आपल्या भूमीचा इतिहास, आपली संस्कृती, आपली जीवनमूल्ये नीट समजून घेऊन समग्रतेचं जागतिक भान देणारं नवं स्वतंत्र नाटक लिहावं लागेल; पण त्यासाठी नवी बोधी-ज्ञानदर्शी वाङ्‌मयमूल्ये आपल्या मेंदूत साठवावी लागतील. १. वेदना : वेदनेशिवाय कला नाही.२. जाणीव : जाणिवेशिवाय वेदनेला अर्थ प्राप्त होत नाही. वेदना झाली पण जाणीवच झाली नाही कलावंताला, तर कला जन्मणारच नाही. ३. नकार : वेदनेच्या जाणिवेशिवाय वेदना देणाऱ्या घटकाला नकार देता येणार नाही. म्हणजे वेदना देणारा घटक नाकारला पाहिजे.४. विद्रोह : वेदना देणारी गोष्ट जाणीवपूर्वक केवळ नाकारून उपयोग नाही तर त्याविरुद्ध विद्रोह (बंड, क्रांती) करावा लागेल.५. करुणा : विद्रोहानंतर जो विध्वंस होईल आणि विध्वंसानंतर जे उरेल, खरं म्हणजे विध्वंसानंतर काय उरेल? पण, जे काही उरेल त्यावर करुणेची फुंकर घालावी लागेल. तरच मानवी जीवन पुन्हा उभं राहील आणि त्या वेदनेला विराम देईल.वेदना केवळ मानव प्राण्यातच नसते तर ती इतर किडे-मुंग्यांतही असते आणि तरी आपण मानवी वेदनेचीच चिंता वाहत असतो. वेदना व्यक्तीची असते तसेच ती समाजाची आणि राष्ट्राचीसुद्धा असते. व्यक्तीमुळे समाज बनताे, समाजामुळं राष्ट्र, राष्ट्रांमुळे जग... त्याची काही एक उकल अशी...१. व्यक्ती विरुद्ध व्यक्ती :व्यक्ती, व्यक्तीमधील संघर्ष : राग, लोभ, मद, मत्सर आदी समग्र जाणीव.२. व्यक्ती विरुद्ध समाज : व्यक्ती समाजात राहते. व्यक्तीचा समाजाशी संबंध येतो. कधी प्रेमाचा, कधी रागाचा. व्यक्ती कधीकधी समाजाविरुद्ध काम करते. त्यामुळे समाजही व्यक्तीच्या विरुद्ध जातो. त्यातील ताण-तणाव व्यक्ती विरुद्ध समाज या घटकामध्ये येतात.३. समाज विरुद्ध समाज : व्यक्तींचा मिळून समाज होतो; पण असा एकच समाज नसतो. अनेक समाज असतात. वैदिक समाज, बौद्ध समाज, जैन समाज, हिंदू समाज, मुस्लिम समाज, ख्रिश्चन समाज. कधीकधी श्रद्धास्थानावरून कोणी काहीतरी बोलतो आणि त्या दोन समाजांत विशिष्ट ताण तयार होतो. त्या ताणांचं सर्वांगीण दर्शन इथं होतं.४. समाज विरुद्ध राष्ट्र : अनेक समाजघटक मिळून राष्ट्र बनते. त्या राष्ट्रातील लोकं, त्यांची भाषा, त्यांची दैवतं, त्यांचा धर्म, त्यांची श्रद्धास्थानं असे अनेक घटक राष्ट्र या संकल्पनेत येतात. आपल्या राष्ट्रातील सर्व समाजघटक सुखी आहेत वा दु:खी; हे पाहणं राष्ट्राची जबाबदारी असते. राष्ट्र ही एक मौलिक संकल्पना आहे. जीवनातून राष्ट्र वजा केल्यास व्यक्ती वा समाज यांना काहीच अर्थ नसतो. त्याचप्रमाणे व्यक्ती वा समाज राष्ट्रातून वजा केल्यास राष्ट्रालाही काही किंमत उरत नाही. याचे समग्र दर्शन इथं अभिप्रेत आहे. ५. राष्ट्र विरुद्ध राष्ट्र : हे जग अनेक राष्ट्रांचं मिळून बनलेलं आहे. प्रत्येक राष्ट्र आपल्या सीमांचं रक्षण करीत असते. ती त्या राष्ट्राची जबाबदारीच असते. त्या राष्ट्राचं स्वत:चं आंतरराष्ट्रीय धोरणही असते. म्हणजे आपल्या राष्ट्राचे शेजारील इतर राष्ट्रांशी असणारे संबंध कसे असावेत हे तेते राष्ट्र बघत असते. तरीही एक राष्ट्र दुसऱ्या राष्ट्राशी लढताना आपण पाहत असतो. कधीकधी त्या राष्ट्राचं आंतरराष्ट्रीय धोरणही कारणीभूत असू शकतं. कधीकधी हे संबंध एखाद्या जबाबदार व्यक्तीच्या उद्‌गारावरूनही बिघडू शकतात. अशावेळी राष्ट्रा-राष्ट्रातील संबंध बिघडून सीमेवर युद्धजन्य परिस्थिती निर्माण होऊ शकते. अशा परिस्थितीतून मुक्त होणं किंवा न होणं याची काळजी घेणं वा न घेणं याचं दर्शन इथं अभिप्रेत आहे. ६. राष्ट्र विरुद्ध जग : आपण आपल्या राष्ट्रात राहतो आणि त्यावेळी आपल्या राष्ट्राच्या बाहेर उर्वरित राष्ट्रं म्हणजेच जग राहत असते. शेजारील राष्ट्रा-राष्ट्रांचे जसे संबंध असतात तसेच एका राष्ट्राचे इतर अनेक राष्ट्रांशीही संबंध असतात. एका राष्ट्राचे अनेक मित्रराष्ट्र तसेच शत्रूराष्ट्र असू शकतात. त्यातून राष्ट्रा-राष्ट्रांचे गटही तयार होतात. उदा. भांडवलदारविरोधी राष्ट्र किंवा भांडवलदारप्रेमी राष्ट्र. यामुळेच कदाचित आजवर दोन महायुद्ध या भूमीवर घडली. अशावेळी एखाद्या राष्ट्राची विशिष्ट कोंडी होऊ शकते. कुठल्या राष्ट्रगटात सामील व्हावं, युद्धप्रेमी की युद्धविरोधी, हे ठरवणं ती त्या राष्ट्राची जबाबदारी असते. याचं वस्तुनिष्ठ दर्शन आपलं आंतरराष्ट्रीय धोरण अधोरेखित करत घडवणं इथं अपेक्षित आहे.
कलाकृती मराठी असो वा भारतीय तिच्यातील एकारलेपणा जाऊन समग्रतेचं भान येणं महत्त्वाचं आणि त्यासाठी आम्ही अकरा बोधीसूत्रे-ज्ञानसूत्रे-Theory of knowledge समोर ठेवली आहेत. त्यातील गुण-दोषावर चर्चा होऊ शकते. त्रुटी दूर करून नवी भर टाकता येऊ शकते. यातूनच समग्रतेचं भान असलेल्या कलाकृती जन्म घेतील नि जगभर जातील. आधीच्या पिढ्यांना हे जमलं नसेल; पण नव्या पिढीला हे जमेल; कारण समग्रतेचं भान देणारी बोधीसूत्रे आता आपल्याला गवसली आहेत.
या संमेलनाच्या निमित्तानं मी जे काही सांगू इच्छित होतो, ते सांगून झालंय. अनेकांना असं वाटतं की संमेलनाध्यक्षानं सर्वच प्रश्नांवर बोललं पाहिजे, भूमिका घेतली पाहिजे; पण मी प्रत्येकच गोष्टींवर बोललं पाहिजे असं नाही. संमेलन संपलं की संपलं असं नाही. वर्षभर, पुढच्या शंभराव्या संमेलनापर्यंत मी आपल्यासोबत असणार आहे. पथनाट्य, बालरंगभूमी, दशावतार, तमाशा किंवा झाडीपट्टी रंगभूमीचा माझा व्यासंग नाही म्हणून मी सविस्तर बोललो नाही; पण अगदीच मला काहीच माहीत नाही असंही नाही. आदिवासींच्या कला, भटक्या-विमुक्तांच्या कला आणि एकूण कला आणि कलावंत यांचे अनंत प्रश्न आहेत नि शासनाचं सांस्कृतिक धोरणही आहे; पण कलावंतांना स्वत:चं कलावंतपण निरलसपणे जगता येत नाही. पोट भरण्यासाठी कुठंतरी नोकरी, कामधंदा करावा लागतो. जे खरंच कलावंत आहेत, वेगळं काही करू पाहतात, अशा प्रतिभासंपन्न कलावंतांसाठी सरकारनं (आणि समाजानंही) स्वतंत्रपणे अर्थसंकल्पातच तरतूद करणं काळाची गरज आहे. पुरस्कार, मानसन्मान वगैरेपेक्षाही हे महत्त्वाचं अाहे. कला आणि कलावंत ही राष्ट्रीय संपत्ती आहे, हे मान्य केलं तरच नवं काही घडू शकेल. आणि तसं वातावरण निर्माण करावं लागेल; पण हे होण्यासाठी सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, राजकीय शहाणपण सिद्ध करीत सर्वप्रथम धर्म घरात उंबरठ्याआत घ्यावा लागेल. कारण देशात सर्वात अधिक आहे तो धार्मिक उन्माद आणि मग जात उन्माद. निसर्गानं माणूस जन्मास घातला; पण देव-धर्म जन्मास घातला नाही. कारण जगण्यासाठी त्याची गरज नव्हती. तो माणसानं जन्मास घातला आणि दादागिरी सुरू केली. देव-धर्माचं भय दाखवून माणूस गुलाम केला आणि मरणोत्तर स्वर्गाचं आमिष दाखवल्यामुळं माणूसही स्वत: गुलाम झाला. मी ‘किरवंत’चा शोध घेत होतो तेव्हा स्मशानात अंत्येष्टी संस्कार करणारे अशोक जोशी स्वच्छ शब्दात म्हणाले होते, ‘‘गज्वी, देव नाही, धर्म नाही, पाप नाही, पुण्य नाही, स्वर्ग नाही, नरक नाही.’’ मी म्हटलं होतं, ‘‘तर मग तुम्ही हे लोकांना का सांगत नाही’’ त्यावर ते म्हणाले, ‘‘कसं सांगणार? यावरच तर माझं पोट अवलंबून आहे.’’ लेखकानं कायकाय विचार करावा? देव-धर्म केवळ पोट भरण्याची सोय असावा? मेंदू सैरभैर होतो.
आरक्षण हाही असाच एक मानसिक रोग झाला आहे. वेळीच काळजी घेतली गेली असती तर या रोगाची लागणच झाली नसती. या रोगाची लागण-लक्षण आहे जात. जातीवर आधारित आरक्षण... आणि लाभार्थी आहेत हिंदू जातधर्मी... पण, जातच नसती तर..? जाती नष्ट करण्याची एक उत्तम संधी आठव्या शतकात आद्य शंकराचार्यांकडे चालून आली होती. शंकराचार्य सकाळी आंघोळीला नदीकडे निघालेले आहेत आणि समोरून एक चांडाळ आपली कुत्री घेऊन येतो आहे. या चांडाळाची नीट विचारपूस केली असती. त्याची गळाभेट घेतली असती तर मानवीय संदेश सगळीकडे पसरला असता; पण घडलं भलतंच. चराचरात ब्रह्म भरलेलं आहे, म्हणणाऱ्या शंकराचार्यांनी त्या चांडाळाला रस्त्यातून बाजूला व्हायला सांगितलं आणि ‘ब्रह्म सत्य जगन्मिथ्या’ म्हणणाऱ्या शंकराचार्यांनी जात बळकट केली. अशीच आणखी एक संधी विसाव्या शतकात गांधी-आंबेडकरांकडे चालून आली होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर गांधीजींना म्हणाले होते, ‘‘वर्णानां ब्राह्मणो गुरू: हे शास्त्रवचन नष्ट करून चातुर्वर्ण्य नष्ट करू आणि कोणताही एकच वर्ण ठेवू.’’ त्यावर गांधीजी म्हणाले, ‘‘माझा चातुर्वर्ण्यावर पूर्ण विश्वास आहे आणि ब्राह्मण हा गुरू हवाच.’’ ही दोन्ही थोर व्यक्तिमत्त्व जातीच्या प्रश्नावर एक झाली असती तर? पण तसं झालं नाही आणि हिंदू जाती तशाच जिवंत राहिल्या आणि राखीव मतदारसंघाची पेरणी झाली. शिक्षण आणि सरकारी नोकरीतही राखीव जागांनी प्रवेश केला; पण तेव्हाच जात नष्ट केली असती तर जातनिहाय राखीव जागांचा प्रश्नच निर्माण झाला नसता आणि आता एकविसावे शतक... प्रत्येक जात झुंडीनं आरक्षण मागत सुटली आहे. अख्खा देशच जातस्फोटकांवर उभा आहे. तरीही एक तिसरी संधी आहे, हिंदू जाती नष्ट करण्याची. देशाचे राष्ट्रपती, पंतप्रधान, देशातील सर्व राज्यपाल, मुख्यमंत्री, कायदेतज्ज्ञ आणि सर्वोच्च न्यायालय यांनी एकत्र येऊन ही जात नष्ट करावी. जात नष्ट झाली की आपसूकच जातधारित आरक्षण नष्ट होईल. देश जातस्फोटकांपासून वाचेल आणि समतेच्या दिशेनं आनंदाचं गाणं गायिल.भारत माझा देश आहेसारे भारतीय माझे बांधव आहेतबालभारतीच्या पानापानातनव्हे...या मातीच्या कणाकणांत!
एक शेवटचा मुद्दा.. मी जिवंत असल्याचा पुरावा म्हणजे मी श्वास घेत तुमच्यासमोर उभा असणं असा नाही. जगण्याच्या प्रत्येक प्रश्नप्रसंगी मी ठामपणे व्यक्त होणं हे मी जिवंतपणाचं लक्षण मानतो. सत्य बोलण्याचं स्वातंत्र्य हवं आणि लोभानं वा भयानं माझ्या मनातल्या स्वातंत्र्यानं कच खाता कामा नये, असं मी मलाच बजावून ठेवलेलं आहे. आणि मी मला गवसलेलं सत्य समोर ठेवत आलेलो आहे. देशानं संविधान स्वीकारताना कबूल केलं होतं, प्रियांबलमधून; या देशातील माणूस सुखी करू. सामाजिक व आर्थिक समता आणू; पण ते घडलं नाही म्हणून २०१५ साली मी ‘छावणी’ या नाटकामधून देशाला प्रश्न केला. तर ते नाटक ‘घटनाविरोधी’ ठरवलं गेलं. महाराष्ट्र राज्य रंगभूमी प्रयोग परिनिरीक्षण मंडळ नाटक ‘घटनाविरोधी’ ठरवते म्हणजे लेखक देशद्रोही? लेखकानं/कलावंतानं आपलं मत देशासमोर ठेवणं म्हणजे देशद्रोह? काय चाललंय या देशात? ही तर विचारांची गळचेपी. लेखकांनी सत्य सांगूच नये? ‘‘प्रयोगाची परवानगी आम्ही देणार नाही. लेखकानं ती न्यायालयाकडून घ्यावी.’’ असं मला सेंसॉर बोर्डाच्या मिटिंगमध्ये सांगण्यात आलं होतं. हा मानसिक छळ कशासाठी? सेंसॉरच्या या अरेरावीला वृत्तपत्रातून वाचा फुटली तेव्हा पंधरा महिने अडवून ठेवलेल्या ‘छावणी’ला प्रयोगाची परवानगी दिली; पण तोवर लेखकाविषयी समाजात नकारात्मक संदेश पोचला होता. नाटक ‘घटनाविरोधी’ होतं तर परवानगी दिलीच कशी? सरकार तर खरेच; पण हल्ली कुणीही उठतो आणि लेखकाला/कलावंतांना वेठीस धरतो. धमकी देताे. तोंडाला काळं फासलं जातं. मारण्याची धमकी दिली जाते. ठारही केलं जातं. नाट्यगृहात बॉम्बस्फोट घडवले जातात; पण शिक्षा कुणालाच होत नाही. उलट हे गुंड मोकाट फिरत असतात. या गुंडांच्या भीतीनं कविता, कथा, कादंबरी, नाटक, स्थापत्यकला, शिल्पकला, चित्रकला, नृत्यकला, संगीतकलांचा उत्तमोत्तम आविष्कार करायचं सोडून आता स्वत:च्या संरक्षणासाठी लेखक-कलावंतांनी विचार स्वातंत्र्य सेना काढावी काय, असा माझा थेट सवाल आहे. जिथं विचारांची निर्मिती मरते तो समाज मरतो नि ते राष्ट्रही मरते. विरोधी विचार म्हणजे आपल्या प्रजेच्या सुखासाठीचं मार्गदर्शन असतं. हे मार्गदर्शन सतत होत राहिलं पाहिजे. तरच प्रजेच्या सुखासाठी योग्य काम करता येईल. माझी सर्वांना विनंती आहे. एकमेकांच्या सुखासाठी समता, स्वातंत्र्य, बंधुत्वाची कास धरू. मानवी मनात दडून बसलेली कुरुपता नष्ट करू आणि हे जग भयरहित करू. सुंदर करू!
सर्वांना शुभेच्छा. धन्यवाद!