वैशाली करमरकर
आपल्या लोभस रूपात विश्‍वभरातल्या मानवी मनाला स्वत:कडे आकर्षित करते ती सॉफ्ट पॉवर. महागड्या खाद्यपेयांचे, विशिष्ट जीवनशैलीचे आकर्षण इत्यादी बाबी म्हणजे या सॉफ्ट पॉवरच्या खेळातल्या चिल्लर गोष्टी. जणू गल्लीबोळात रंगलेला विटीदांडूचा खेळ. सॉफ्ट पॉवरच्या खेळाचा खरा सामना रंगतो तो आंतरराष्ट्रीय राजकारणात.
सर्व जग म्हणजे एक गाव मानलं तर या गावातही कोणी पुढारी असतात, कोणी श्रीमंत असतात, कोणी मध्यमवर्गीय, तर कोणी मागासवर्गीय. प्रत्येकाला आपल्या इज्जतीची आणि इभ्रतीची काळजी असते. गावात आपली प्रतिमा शक्यतो चांगली राहील याची धडपड करावी लागते. श्रीमंतांना त्यांच्या शिवारात काम करायला मजूर हवे असतात. मध्यमवर्गीयांना केरवारे-स्वयंपाक इ. कामाला मजूर हवे असतात. शिवाय शेजार-पाजारही नीट बांधायचा असतो. एक संकटकाळची तरतूद म्हणून हे आवश्यक असते. ग्लोबल व्हिलेजमधल्या मागासवर्गीय देशांना तर त्यांच्या रोजच्या भाकरतुकड्यांसाठी आंतरराष्ट्रीय समुदायाकडून कर्जपुरवठा हवा असतो. थोडक्यात आपल्या राष्ट्राकडे आणि संस्कृतीकडे जगातल्या सगळ्यांनी मान उंचावून बघणे हे अत्यंत फायदेशीर असते. त्यात मुत्सद्देगिरी असते. कारण इथे स्वत:बद्दल नुसते आकर्षण निर्माण करून सॉफ्ट पॉवरची गोष्ट थांबत नाही, तर या आकर्षणाचा उपयोग करून स्वत:चे ईप्सित आणि स्वत:चा स्वार्थ बेमालूमपणे साधायचा असतो.
एकोणिसाव्या शतकातील युरोपीयन वसाहतवादी राष्ट्रांच्या लक्षात ही गोष्ट सर्वप्रथम आली. यात अग्रक्रम इंग्रज आणि फ्रेंच लोकांना द्यावा लागेल. इ.स. १८३५ सालचे लॉर्ड मेकॉले यांचे ब्रिटिश पार्लमेंटमधले भाषण सर्वांना माहितीच आहे. ते जे म्हणाले त्याचा सारांश असा, ‘‘भारतीयांची संस्कृती आपल्यापेक्षा फारच उच्च आहे. त्यांच्यावर अधिसत्ता गाजवायची असेल तर प्रथम भारतीय भाषा आणि भारतीय संस्कृती दस्तूरखुद्द भारतीयांना हिणकस वाटेल अशी तजवीज केली पाहिजे. इंग्रजी भाषा आणि इंग्रजी संस्कृती याकडे त्यांनी कायम आशाळभूत आणि लोलूप नजरेने पाहिले पाहिजे, तरच आपण या खंडप्राय देशाला आपल्या टाचेखाली आणू शकू.’’ लॉर्ड मेकॉलेचे शब्द तंतोतंत खरे झाले. बाळगुटीतल्या अफूच्या वळशाने बेमालूम काम केले. अलेक्झांडर द ग्रेटपासून ते तुर्की-मोगल वंशांची भारतावरील आक्रमणे सशस्त्र होती. घोडदळे, पायदळे, तोफा, सैनिकांच्या लाटा अशी. या अशा शस्त्रसज्ज आक्रमणांना नाव पडले हार्ड पॉवर. लष्करी सार्मथ्य म्हणजे हार्ड पॉवर. कारण ती दिसते. मोजता येते. त्याचा गडगडाट जगभर ऐकायला येतो. त्यात स्वत:च्या विनाशाची भीती असते. त्यामुळे या दुनियेच्या गावगाड्यात दहशतीचे वातावरण तयार होते.
फ्रेंच साम्राज्यानेदेखील हा सॉफ्ट पॉवरचा महिमा फार पूर्वीपासून ओळखला. प्रथम एखाद्या समूहाची भाषा आणि संस्कृती नष्ट करायची. त्यायोगे जेत्याच्या संस्कृतीबद्दल आकर्षण निर्माण करायचे. जिंकलेल्या समूहाने आपले सर्वतोपरी आणि हिरिरीने अंधानुकरण करावे याची पूर्ण तजवीज करायची अशी ही चाणाक्ष आखणी. फ्रेंचांनी १८८३ सालापासून फ्रेंच भाषेच्या आणि फ्रेंच संस्कृतीच्या प्रसारासाठी जगभर हे जाळे पसरवायला सुरुवात केली. आजही चीनसह इतर अनेक बलाढय़ देश आपल्या वार्षिक अंदाजपत्रकातील ५ ते ८ टक्के इतकी भक्कम तरतूद जगात आपापल्या भाषेचा आणि संस्कृतीचा प्रसार करण्यासाठी वापरतात. भाषा आणि संस्कृतीप्रसार हे ‘सॉफ्ट पॉवर’ या म्यानातले एक महत्त्वाचे अस्र आहे. आणि तीही लष्करावरील खर्चासारखीच मोठी खर्चिक बाब आहे.
नुसती खर्चिक नव्हे तर ती सतत मोजत राहणे हेही जिकिरीचे काम आहे. एखाद्या रुग्णाचा तासातासाने ताप मोजावा तसे ‘‘जगात माझ्या देशाची प्रतिमा इतरांना पुरेशी आकर्षित करते आहे की नाही’’ याचे मोजमाप मुत्सद्दी राष्ट्रे सतत करत असतात. त्यासाठी वारंवार जगभर सर्वेक्षणे होतात. त्यावरही अफाट खर्च केला जातो.
अमेरिकेचे उदाहरण घ्या. दुसर्‍या महायुद्धानंतर सर्व जग दोन गटात विभागले गेले. एकीकडे सोव्हिएट युनियनप्रणीत कम्युनिस्ट जग, तर दुसर्‍या गटात लोकशाहीप्रणीत अमेरिकेचे जग त्यांच्यामधे होता प्रचंड अभेद्द असा पोलादी पडदा. पण तो भेदून चोरून-मारून कम्युनिस्ट जग अमेरिकन संगीत ऐकत राहिले, अमेरिकन चित्रपट पहात राहिले. त्यातील स्वातंत्र्याच्या कल्पनांवर मोहित होत राहिले. अमेरिकन स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा डोळ्यापुढे धरून टीयानमेन चौकात जमलेल्या २000 तरुण चिनी विद्यार्थ्यांचे रक्त त्यासाठी सांडले. तेथील सरकारे काहीही म्हणत असली तरी कम्युनिस्ट जगातले लोकमानस विलक्षण ओढीने अमेरिकेतल्या टोकाच्या व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या कांचनमृगापाठी धावत राहिले. अमेरिकन संस्कृतीच्या नेमक्या प्रसिद्धीतंत्राचा हा मोठा विजय होता. १९९१ साली झालेली गल्फवॉर सर्व जगाने आपापल्या गुबगुबीत सोफ्यावर शांतपणे बसून पाहिली. अमेरिकेची प्रतिमा अधिक उंचावर गेली. २00३साली त्याच गुर्मीत अमेरिकेने हार्ड पॉवर वापरून इराकवर हल्ला चढवला. यूनोच्या दुसर्‍या ठरावाची त्याने वाटही पाहिली नाही. सर्व जगाचे जनमत आपल्याच बाजूचे आहे असा फाजील आत्मविश्‍वास नडला. सॉफ्ट पॉवर मोजण्याच्या निर्देशांकात अमेरिकेचे स्थान प्रचंड ढासळले. थोडक्यात जगातील लोक पूर्वीसारख्या हपापल्या नजरेने अमेरिकेकडे पाहिनाशी झाली. अमेरिकेची प्रतिमा डागाळली गेली.
अमेरिकन सरकारचे सल्लागार जोजेफने यांनी अमेरिकन सरकारला खडबडून जाग आणण्यासाठी ‘सॉफ्ट पॉवर’ हा शब्द प्रथम वापरला, रूढ केला. लष्करी सार्मथ्याच्या इतकीच ‘सॉफ्ट पॉवर’ या अस्त्रासाठी अमेरिकन सरकारने खर्चाची आणि मनुष्यबळाची तजवीज करण्याची वेळ आली आहे, हे अमेरिकन सरकारला बजावले.
एकोणिसाव्या शतकापासून युरोपियन वसाहतवाद्यांनी वापरलेले हे अस्र किती प्रभावी आहे त्याची मांडणी करून दाखवली. इंटरनेटमुळे ‘युद्ध’ या संकल्पनेचेही जणू खासगीकरण झाले आहे. फक्त दंडुकेशाहीने आणि आण्विक अस्त्रांनी जग जिंकू पाहणे आज केवळ अशक्य आहे. म्हणून आगामी काळात हार्ड पॉवर आणि सॉफ्ट पॉवर याचे आकर्षक कॉकटेल साधणे यातच राष्ट्रांच्या मुत्सद्देगिरीचा कस लागणार आहे असे जोजेफने यांचे सततचे प्रतिपादन आहे.
कसे असते हे कॉकटेल? त्यासाठी लेखातील कल्पनाचित्र पुरेसे बोलके आहे. पार्श्‍वभूमीला वाळवंटातली युद्धभूमी आहे. तहानलेल्या बालकासाठी या सैनिकाच्या हातात पाण्याची नव्हे तर कोलासदृश पेयाची बाटली आहे. सैनिकाकडे नखशिखान्त शस्त्रबळ आहे. त्यामुळे हे बालक पेयाकडे आकर्षित झाले असले तरी त्याची देहबोली दबलेली आहे. पेय पिण्यातले त्याचे ते हपापलेपण नजेरतून सुटत नाही. अगदी लहान वयापासून जेत्याबद्दल ‘गुड-विल’ म्हणजे लोकप्रियता मिळवते ती सॉफ्ट पॉवर. याच पोराने मोठे झाल्यावर अरेरावी करायला सुरुवात केली तर उगारलेली एके ४७ म्हणजे हार्ड पॉवर!
‘आशाळभूत आणि लोलूप’
एखाद्या समूहाची भाषा आणि संस्कृती अगोदर नष्ट करायची, आपल्याच संस्कृती आणि भाषेबद्दल त्यांच्या मनात हिणकस भावना तयार होईल यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करताना जेत्यांच्या संस्कृतीबद्दल लोकांच्या मनात आकर्षण निर्माण करायचे. त्या लोकांनी सतत आपल्याकडे आशाळभूत आणि लोलूप नजरेनेच पाहावे यासाठी असतील, नसतील ते सारे मार्ग अवलंबायचे! - सॉफ्ट पॉवरची ही शक्ती सर्वात प्रथम ओळखली ती फ्रेंचांनी.
जगभरातले बलाढय़ देश या अस्राचा वापर करताना कोट्यवधी डॉलर ओततात. त्यांच्यासाठी ती लष्करी खर्चाइतकीच अत्यावश्यक बाब आहे!
आपली मातृभाषा ‘गावंढळ’ कशी?
सॉफ्ट पॉवर ही साळसूद असते. ती भीतीवर चालत नाही तर आकर्षणावर चालते. ती हवेसारखी असते. सर्वत्र असते, पण चिमटीत पकडून दाखवता येत नाही. लष्करी सामार्थ्य वापरताना त्याला काळाची चौकट असते. ती वर्षात, महिन्यात मोजता येते. अमुक एक युद्ध किती वर्षे चालले हे सर्वांना ठाऊक होऊ शकते. सॉफ्ट पॉवर हे अस्र मात्र अनेक शतके सातत्याने वापरावे लागते, तेव्हा कुठे त्याचे इष्ट परिणाम दिसायला लागतात. आज आपण भारतीय एकमुखाने संस्कृतला मृत भाषा ठरवतो. इंग्रजी मडमेला दिवाणखाण्यात न बसवता पार अंतर्गृहात प्रवेश देतो. मराठी किंवा इतर भारतीय मातृभाषांमध्ये बोलले तर ‘मला गावंढळ म्हणतील’ असे समजतो, प्राचीन भारतात कुठलीही ज्ञान परंपरा नव्हती यावर आपल्या सर्वांचा ठाम विश्वास आहे. थोडक्यात ‘हिंदू पंडितांची बाष्कळ बडबड’ असे मेकॉले आणि जेम्स मिल या द्वयींनी उगाळून चाखलेले शब्द आपणच आपल्याबाबतीत उच्चारत आहोत.
(लेखिका आंतरसांस्कृतिक विशेषज्ञ असून, ग्योथे इन्स्टिट्यूट मार्क्‍स म्यूलर भवन येथे विपणन प्रमुख आहेत)