भारतात 5000 कोटींहून अधिकची उलाढाल असलेल्या या फटाक्यांची सुरुवात कुठे आणि कशी झाली ?

दिल्ली, उत्तर प्रदेश, हरियाणा आणि पश्चिम बंगालसह अनेक राज्यांमध्ये प्रदूषणाला आळा घालण्यासाठी फटाक्यांवर बंदीचा निर्णय घेतला आहे.

दिवाळीच्या आधीच देशात फटाक्यांची चर्चा गल्लीपासून सर्वोच्च न्यायालयापर्यंत सुरू आहे. अनेक राज्यांनी फटाक्यावर बंदी घातली आहे, तर काही राज्यांनी काही तास फटाके फोडण्याची सूट दिली आहे. दरम्यान, सर्वोच्च न्यायालयानेही म्हटले आहे की, रते कोणत्याही व्यक्तीचा उत्सव साजरा करण्याच्या विरोधात नाही, परंतु हा उत्सव इतरांच्या जीवावर बेतू शकत नाही.

दिल्ली, उत्तर प्रदेश, हरियाणा आणि पश्चिम बंगालसह अनेक राज्यांमध्ये प्रदूषणाला आळा घालण्यासाठी फटाक्यांवर बंदीचा निर्णय घेतला आहे. मात्र, अनेक राज्यांमध्ये दिवाळीत काही तास फटाके फोडण्यास सूट देण्यात आली आहे. दरवर्षी दिवाळीच्या मुहूर्तावर फटाक्यांबाबत हा गोंधळ सर्रास होतो. पण प्रश्न असा आहे की आज भारतात ज्या फटाक्यांच्या व्यापाराची 5000 कोटींहून अधिक उलाढाल आहे, ते कुठून आले, त्यांचा ट्रेंड कधीपासून सुरू झाला आणि फटाक्यांच्या उत्पादनात भारताचा जगात किती क्रमांक लागतो? असे अनेक प्रश्न, ज्यांची उत्तरे आम्ही तुम्हाला येथे सांगत आहोत...

फटाक्यांची सुरुवात कुठे झाली? फटाक्यांच्या उत्पत्तीबद्दल अनेक प्रकारच्या कथा आहेत, परंतु काही इतिहासकार चीनमध्ये त्याचे मूळ आणि शोध सांगतात. असे म्हणतात की सहाव्या शतकातच चीनमध्ये फटाक्यांची सुरुवात अपघाताने झाली. वास्तविक, स्वयंपाक करणार्‍या कुकने चुकून सॉल्टपीटर(पोटॅशियम नायट्रेट) आगीत टाकले, त्यानंतर त्यातून रंगीत ज्वाला बाहेर पडल्या. यानंतर स्वयंपाक्याने कोळसा, गंधक आणि सॉल्टपीटर मिसळून त्याची पावडर टाकली, त्यानंतर जोरदार स्फोट झाला आणि रंगीबेरंगी ज्वाळाही बाहेर आल्या. या स्फोटानंतर फटाके सुरू झाले.

मात्र, हा पराक्रम चिनी सैनिकांनी केल्याचे अनेक ठिकाणी लिहिले आहे, त्यांनी पोटॅशियम नायट्रेट आणि कोळशात मिसळून कोळशावर सल्फर फेकून गनपावडर बनवले आणि सूर्याच्या उष्णतेमुळे जोरदार स्फोट झाला. यानंतर हे मिश्रण बांबूच्या नळीमध्ये भरून त्याचा स्फोट केला जात असे. म्हणजेच प्रथमच बांबूपासून फटाके बनवण्यात आले.

गनपावडरचा उगम चीनमधूनच झाल्याचे सिद्ध झाले आहे. चीनमध्ये गनपावडरचा शोध लागल्याच्या पुराव्याची एक कथा आहे. या कथेनुसार, चीनमध्ये सुमारे 22शे वर्षांपूर्वी लोक बांबूला आगीमध्ये ठेवायचे आणि ते गरम झाले की त्याची गाठ फुटायची, त्याचा आवाज खूप जास्त असायचा. बांबू फुटण्याच्या आवाजाने भीतीने दुष्ट आत्मे पळून जातील, वाईट विचारही निघून जातील आणि सुख-शांती जवळ येईल, असा चिनी लोकांचा त्यावेळी विश्वास होता. म्हणूनच ते हे काम मोठ्या सणांच्या दिवशी करायचे. यानंतर नवीन वर्ष, वाढदिवस, लग्न, सण अशा प्रमुख आनंदाच्या प्रसंगी फटाक्यांची आतिषबाजीची परंपरा इथून सुरू झाली.

चीनच्या बाहेर कधी पडले फटाके? चीनमधून फटाके बाहेर पडण्याची कहाणी 13व्या शतकात सुरू होते. हा तो काळ होता जेव्हा चीनमधून गनपावडर युरोप आणि अरब देशांमध्ये पोहोचली आणि नंतर येथे गनपावडरचा वापर शक्तिशाली शस्त्रे बनवण्यासाठी होऊ लागला. यादरम्यान, पायरोटेक्निक्सच्या परिचयासाठी संपूर्ण युरोपमध्ये प्रशिक्षण शाळा उघडण्यात आल्या आणि संशोधनाच्या आधारे लोकांना फटाके किंवा बंदुकीपासून शस्त्रे कशी बनवायची हे सांगण्यात आले. यानंतर कार्यक्रमांमध्ये फटाक्यांची आतषबाजी सुरू झाली. 13व्या शतकापासून ते 15व्या शतकापर्यंत, तो काळ होता जेव्हा चीनच्या मिंग राजवंशाच्या सैन्याने केलेल्या कारवायांमुळे आग्नेय आशिया, पूर्व भारत आणि अरब देशांना गनपावडरची माहिती मिळाली.

भारतात फटाके कधी आले? पंजाब विद्यापीठातील इतिहासाचे प्राध्यापक राजीव लोचन यांनी एका वृत्तसंस्थेला सांगितले की, 'कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात, इ.स.पू. मध्ये लिहिलेल्या एका पावडरचा उल्लेख आहे, ज्याच्या जळण्याने तीव्र ज्वाला निघतात, ती बांबूसारखी असते. ती एका नळीत टाकून बांधली जाते आणि फोडली जायची. पण, भारतातील फटाक्यांचा इतिहास 15 व्या शतकाचा आहे, जो शतकानुशतके जुन्या पेंटिंग्जमध्ये दिसतो. त्यात स्पार्कलर आणि फटाक्यांची दृश्ये दर्शविली आहेत. यावरुन असे दिसून येते की, आपल्याकडे लिखित साहित्य नसतानाही फटाके भारतात होते.

मात्र, पंधराव्या शतकात भारतात फटाके वाजल्याचे पुरावे आहेत. बाबरने भारतावर हल्ला केला तेव्हा गनपावडरचा शस्त्रास्त्र म्हणून वापर केल्याची माहिती आहे. त्याच वेळी, शाहजहानचा मुलगा दारा शिकोहच्या मुलाच्या लग्नाशी संबंधित 1633 च्या पेंटिंगमध्ये फटाके दिसतात. इतिहासकार पी.के. गोडे यांनी त्यांच्या 'द हिस्ट्री ऑफ फायरवर्क्स इन इंडिया बिटवीन 1400 आणि 1900 एडी' या पुस्तकात 1518 मध्ये गुजरातमधील एका ब्राह्मण जोडप्याच्या लग्नाचा उल्लेख केला आहे आणि लग्न फटाक्यांनी चिन्हांकित केले असल्याचे नमूद केले आहे.

फटाक्यांचे सर्वाधिक उत्पादन कुठे ? चीनमध्ये फटाक्यांचे सर्वाधिक उत्पादन होते. चीननंतर भारत हा जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचा फटाके उत्पादक देश आहे. भारताचा फटाका व्यवसाय 5000 कोटींहून अधिक आहे, ज्यामध्ये लाखो लोकांची उपजीविका जोडलेली आहे. पण प्रश्न असा आहे की भारतात जास्तीत जास्त फटाके कुठे बनवले जातात? चेन्नईपासून 500 किमी अंतरावर असलेले शिवकाशीमध्ये 800 पेक्षा जास्त फटाके फॅक्टरी आहेत. या ठिकाणी देशातील 80 टक्के फटाक्यांची निर्मिती होते.