सरकारने अशोक स्तंभात बदल केला? काय आहे या स्तंभाचा इतिहास? जाणून घ्या संपूर्ण वाद...

Ashoka Stambh controversy: नवीन संसद भवनाच्या छतावर उभारण्यात आलेल्या अशोक स्तंभाचे सोमवारी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते अनावरण करण्यात आले. या स्तंभाच्या रचनेवरुन विरोधकांकडून अनेक आरोप होत आहेत.

नवीन संसद भवनाच्या छतावर उभारण्यात आलेल्या अशोक स्तंभाशी संबंधित वाद अधिकच गडद होत चालला आहे. सोमवारी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते या अशोक स्तंभाचे अनावरण करण्यात आले. पण, या अनावरणानंतर स्तंभाच्या रचनेवरुन विरोधकांकडून अनेक आरोप होत आहेत. मूळ अशोकस्तंभाच्या आकाराशी छेडछाड करून नवा स्तंभ तयार करण्यात आल्याचा विरोधकांचा दावा आहे.

पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते अनावरण करण्यात आलेल्या विशाल अशोक स्तंभाचे वजन 9,500 किलो आहे. ब्राँझपासून बनवलेल्या या राष्ट्रीय चिन्हाची उंची 6.5 मीटर आहे. हे देशाच्या विविध भागांतील 100 हून अधिक कारागीरांनी तयार केले आहे. ते बनवण्यासाठी नऊ महिन्यांहून अधिक काळ लागला. उच्च शुद्धतेच्या कांस्यांपासून बनवलेले हे प्रतीक, जमिनीपासून 33 मीटर उंचीवर स्थापित केले आहे.

त्याचे एकूण वजन, त्याच्या आधारभूत संरचनेसह 16,000 किलो आहे. राष्ट्रीय चिन्हाचे वजन 9,500 किलोग्रॅम आहे आणि आधारभूत रचना 6,500 किलो आहे. नवीन संसद भवनाच्या छतावर राष्ट्रीय बोधचिन्ह बसवण्याचे काम आठ वेगवेगळ्या टप्प्यात पूर्ण करण्यात आले. यात क्ले मॉडेल बनवण्यापासून ते संगणकीय ग्राफिक्स तयार करणे आणि कांस्य आकृत्यांचे पॉलिशिंग पर्यंतचा समावेश आहे.

आकाराबद्दल कोणता वाद आहे? अशोक स्तंभातील सिंहाच्या मुद्रेवरून वाद सुरू आहे. राष्ट्रीय चिन्हातील सिंहांची तोंडे बंद आहेत, असा दावा विरोधकांनी केला. पण, नवीन संसद भवनातील अशोक स्तंभाचे सिंह आक्रमक दिसत आहेत, यात भाजपने छेडछाड केली आहे, असा विरोधकांचा आरोप आहे. मूळ अशोक स्तंभाचा इतिहास काय आहे? अशोक स्तंभाची कथा इ.स.पूर्व 273 मध्ये सुरू होते. त्यावेळी मौर्य वंशाचे तिसरे शासक सम्राट अशोक राज्य करत होते. सम्राट अशोकाचे साम्राज्य तक्षशिलापासून म्हैसूरपर्यंत, बांगलादेशपासून इराणपर्यंत पसरले होते. अशोकाने आपल्या कारकिर्दीत अनेक ठिकाणी खांब बसवले, यातून त्यांनी हे राज्य आपल्या ताब्यात असल्याचा संदेश दिला.

या खांबांवर सिंहाची आकृती बनवली आहे. वाराणसीजवळ सारनाथ आणि भोपाळजवळ सांची येथील खांबांवर सिंह शांत दिसतात. अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर ही दोन्ही चिन्हे बनवण्यात आल्याचे सांगितले जाते. राष्ट्रीय चिन्ह म्हणून स्वीकारलेला अशोक स्तंभ सारनाथ येथून घेतलेला आहे. या स्तंभाच्या शिखरावर चार सिंह बसले आहेत आणि सर्वांची पाठ एकमेकांना लागून आहे. रेगेलियामध्ये चार सिंह आहेत, परंतु त्यापैकी फक्त तीनच दिसतात. आकृतीच्या मागे एक सिंह असतो. अशोक स्तंभाचे चार सिंह शक्ती, धैर्य, आत्मविश्वास आणि अभिमानाचे प्रतीक आहेत.

अशोक स्तंभावरून घेतलेल्या राष्ट्रीय चिन्हातील आणखी एक गोष्ट म्हणजे अशोक चक्र. राष्ट्रध्वजात अशोक चक्र दिसत आहे, हे बौद्ध धर्मचक्राचे चिन्ह आहे. यात 24 स्पोक आहेत. अशोक चक्राला कर्तव्याचे चाक असेही म्हणतात. त्यामध्ये असलेल्या काड्या माणसाच्या 24 गुणांचे प्रतिनिधित्व करतात. हे चक्र भारतीय तिरंग्याच्या मध्यभागी लावलेले असते. अशोक स्तंभाच्या खालच्या भागात पूर्वेला हत्ती, पश्चिमेला बैल, दक्षिणेला घोडा आणि उत्तरेला सिंह आहे. हे संपूर्ण चिन्ह कमळाच्या फुलाच्या आकृतिबंधावर कोरलेले आहे. हा स्तंभ सारनाथजवळ उभारण्यात आला होता, त्या ठिकाणी बुद्धांनी पहिला उपदेश दिला होता.

बौद्ध धर्मात सिंह हा भगवान बुद्धाचा समानार्थी मानला जातो. ज्ञानप्राप्तीनंतर भगवान बुद्धांनी ज्या ठिकाणाहून बौद्ध धर्माचा प्रसार सुरू केला, ते ठिकाण आज सारनाथ म्हणून ओळखले जाते. सम्राट अशोकाने बौद्ध धर्म स्वीकारल्यानंतर येथे हा स्तंभ बांधला. स्वातंत्र्यानंतर ते राष्ट्रीय चिन्ह म्हणून स्वीकारले गेले. त्यात सामाजिक न्याय आणि समता यावरही चर्चा झाली. या स्तंभाला राष्ट्रीय चिन्हाचा दर्जा कधी मिळाला? भारत सरकारने 26 जानेवारी 1950 रोजी अशोक स्तंभाला प्रतीक म्हणून स्वीकारले. अशोक स्तंभ हे राष्ट्रीय चिन्ह म्हणून निवडले गेले कारण ते संयमित शक्ती आणि शांततेचे प्रतिनिधित्व करते. महत्त्वाच्या सरकारी कागदपत्रांवर, नाण्यांवर अशोक स्तंभ दिसतो.

आपला कायदा राष्ट्रीय चिन्हाबद्दल काय सांगतो? 1950 मध्ये अशोक स्तंभाला राष्ट्रीय चिन्ह मानले जात असताना त्याबाबत काही नियमही करण्यात आले होते. उदाहरणार्थ, अशोक स्तंभाचा वापर केवळ घटनात्मक पदे असलेले लोकच करू शकतात. त्यात भारताचे राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती, पंतप्रधान, खासदार, आमदार, राज्यपाल, लेफ्टनंट गव्हर्नर आणि उच्च अधिकारी यांचा समावेश होतो. सर्वसामान्य नागरिकही त्याचा वापर करू शकत नाहीत. या संपूर्ण वादावर सरकार आणि मूर्तीकारांची भूमिका काय? राष्ट्रीय बोधचिन्हात कोणताही बदल करण्यात आलेला नाही, असे केंद्र सरकारकडून सांगण्यात येत आहे.

सारनाथचा अशोक स्तंभ 1.6 मीटर उंच असून संसदेच्या नवीन इमारतीवर बसवण्यात आलेला स्तंभ 6.5 मीटर उंच आहे. सारनाथच्या अशोकस्तंभापेक्षा हा चौपट उंच आहे, असा युक्तिवाद सरकारच्या वतीने करण्यात येत आहे. सत्ताधारी पक्षाचे प्रवक्ते म्हणतात की सौंदर्याप्रमाणेच 'शांती आणि राग'ही लोकांच्या नजरेत आहे. नॅशनल आयकॉन मेकर सुनील देवरे सांगतात की, त्यांच्या डिझाईनमध्ये कोणताही बदल करण्यात आलेला नाही. मूळ आकृतीपेक्षा मोठी मूर्ती खालून वेगळी दिसू शकते, असे त्यांचे म्हणणे आहे.