Russia Ukraine War: 'या' १० कारणांमुळे इच्छा असली तरीही भारत रशियाचा विरोध करू शकत नाही, जाणून घ्या

India Role in Russia Ukraine War: फेब्रुवारीच्या महिन्याच्या अखेरीच रशियानं यूक्रेनवर हल्ला करत युद्धाची घोषणा केली. त्यानंतर जगभरात पुतिन यांच्या निर्णयाचा विरोध होऊ लागला. परंतु भारतानं आतापर्यंत या युद्धात तटस्थ भूमिका घेतली आहे.

रशिया आणि यूक्रेन युद्धाबाबत जगभरात विविध प्रतिक्रिया उमटत आहेत. युरोपीय देश यूक्रेनचं थेट समर्थन करत आहेत. तर भारत अद्यापही युद्धावर तटस्थ भूमिका घेतली आहे. भारताने कुठल्याही देशाचं उघडपणे समर्थन केले नाही.

त्यात रशियानं यूक्रेनमध्ये केलेल्या हल्ल्यात एका भारतीय विद्यार्थ्याचा मृत्यू झाला. त्यामुळे भारतीयांमध्येही संतापाची भावना आहे. मात्र भारत इच्छा असूनही रशियाच्या विरोधात जाऊ शकत नाही. मग यामागे नेमकी कारणं काय आहेत? ज्यामुळे भारताला रशियाचा विरोध करता येत नाही ते जाणून घेऊया.

भारत एकाच वेळी दोन्ही बाजूंनी आपला पाठिंबा व्यक्त करू शकत नाही. यामुळेच भारताने या संपूर्ण प्रकरणात कोणत्याही देशाचे नाव न घेतल्याने भारत रशियाच्या विरोधात जाणार नसल्याचे यावरून दिसून येते. जर अमेरिकेने रशियावर निर्बंध लादले तर रशियाकडून शस्त्रास्त्रे आयात करण्यात भारतासमोर काही आव्हाने निर्माण होऊ शकतात. रशियाकडून शस्त्रे आयात करू नयेत यासाठी अमेरिका भारतावर दबाव वाढवू शकते. याचा थेट परिणाम भारत आणि रशियामधील S-400 क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली करारावर होऊ शकतो.

रशियावर लादण्यात आलेल्या निर्बंधांमुळे भारताला संरक्षण व्यवस्थेच्या क्षेत्रात आणखी अनेक अडचणींचा सामना करावा लागू शकतो. त्यात संयुक्तपणे विकसित केलेल्या ब्रह्मोस क्रूझ क्षेपणास्त्राची निर्यात, एकाच वेळी ४ युद्धनौका बांधण्याचा करार, रशियाकडून Su-MKI आणि MiG-29 लढाऊ विमानांची खरेदी यावरही याचा परिणाम होऊ शकतो. याशिवाय बांगलादेशातील रूपपूर येथे अणुऊर्जा प्रकल्प उभारणीचा भारत आणि रशियाचा संयुक्त प्रकल्पही अडचणीत येऊ शकतो.

मात्र, इंडो-पॅसिफिक क्षेत्रात चीनचा हस्तक्षेप रोखण्यासाठी अमेरिकेने भारतासोबत धोरणात्मकपणे राहण्याची गरज आहे. अशा परिस्थितीत भारत आणि अमेरिका हे दोन्ही देश कोणत्याही परिस्थितीत एकमेकांपासून दूर जाण्याचा धोका पत्करू इच्छित नाहीत. चीनच्या वाढलेल्या राजवटींमुळे अमेरिकेला प्रत्येक आघाडीवर भारताचा पाठिंबा हवा आहे. त्यामुळे भारताला अमेरिकेच्या निर्बंधातून सूट मिळू शकते, असे काही तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे.

रशिया सध्या भारताला सर्वात मोठा शस्त्रास्त्र पुरवठादार आहे. देशांतर्गत संरक्षण उत्पादनाला चालना देण्याच्या भारताच्या निर्णयामुळे, रशियाकडून आयात करण्यात येणाऱ्या संरक्षण उपकरणांचा वाटा निश्चितच खाली आला आहे, जो ७०% वरून ४९% वर आला आहे. असे असूनही, रशिया सध्या भारताचा सर्वात मोठा शस्त्रास्त्र पुरवठादार आहे. भारताने आयात केलेल्या संरक्षण उपकरणांपैकी ६० टक्के रशियाकडून येतात. अशा परिस्थितीत रशियाच्या विरोधात जाऊन भारत आपल्या संबंधांचा त्याग करू इच्छित नाही.

रशिया सध्या भारताला S-400 क्षेपणास्त्र संरक्षण प्रणाली सारखी उपकरणे पुरवत आहे, जी चीन आणि पाकिस्तानच्या विरोधात भारतासाठी देखील रणनीतीदृष्ट्या महत्त्वाची आहे, त्यामुळेच अमेरिकेच्या निर्बंधांचा धोका असतानाही भारताने हा करार कायम ठेवला आहे. त्याने आपली सक्रियता दाखवली आहे.

रशियाशी संबंध आणि सहकार्याच्या अनेक दशकांच्या इतिहासाकडे दुर्लक्ष करणे भारतासाठी कठीण आहे. भारताला द्विपक्षीय मुद्दा ठेवण्यास मदत करण्यासाठी रशियाने यापूर्वी विवादित काश्मीर मुद्द्यावर भारताच्या बाजूने यूएनएससीच्या ठरावांवर व्हिटो वापरला होता.

युक्रेनमधील सध्याची परिस्थिती भारताला सोयीस्कर नसेल, पण तो आपली भूमिका बदलून युक्रेनच्या बाजूने जाऊ शकत नाही. संरक्षण आणि भू-राजकीय गरजांमुळे भारताला असे करणे परवडणारे नाही. युक्रेनमध्ये अडकलेल्या हजारो भारतीय नागरिकांना बाहेर काढण्याचे आव्हानही भारतासमोर आहे, त्यात बहुतांश विद्यार्थी आहेत.

युद्धग्रस्त युक्रेनमधून भारतीयांना सुरक्षितपणे आणि यशस्वीपणे बाहेर काढण्यासाठी भारताला युद्धात सहभागी असलेल्या दोन्ही देशांकडून सुरक्षा आश्वासनांची आवश्यकता आहे. अशा स्थितीत भारताचा दृष्टीकोन कोणत्याही एका देशाकडे झुकलेला दिसला तर तेथे उपस्थित भारतीय नागरिकांसाठी संकटे निर्माण होऊ शकतात आणि भारत आपल्या नागरिकांची सुरक्षा धोक्यात घालण्याचा धोका पत्करू इच्छित नाही.

या बाबतीत भारताची स्थिती चांगली आहे कारण अमेरिका आणि रशिया या दोन्ही देशांशी चांगले संबंध असलेल्या काही देशांपैकी हा एक आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन यांच्याशी चर्चा केली असून परराष्ट्र मंत्री सुब्रह्मण्यम जयशंकर यांनीही वॉशिंग्टनमध्ये अधिकाऱ्यांशी चर्चा केली आहे. याशिवाय मोदींनी युक्रेनचे राष्ट्राध्यक्ष झेलेन्स्की यांच्याशीही चर्चा केली आहे.

जर वॉशिंग्टन आणि त्याचे युरोपीय मित्र देश रशियावर कठोर निर्बंध लादत राहिले तर भारताला रशियासोबत व्यापार करणे कठीण होऊ शकते. यावेळी अमेरिका भारताची भूमिका समजून घेत असली तरी ती पुढेही कायम राहील याची शाश्वती नाही. जर अमेरिकेचा दृष्टिकोन बदलला तर S-400 च्या खरेदीवरही संकट येऊ शकते.

युद्धाच्या पार्श्‍वभूमीवर, रशियाला भारताच्या भूमिकेत बदल झाल्याचे दिसले, तर ते आपल्या रणनीतीत बदल करून भारतावर दबाव आणू शकते, ज्यामध्ये भारताचा कट्टर प्रतिस्पर्धी पाकिस्तानविरुद्ध एका मंचावर येणंही समाविष्ट आहे. रशियाने गेल्या दोन दशकांत भारताचे अमेरिकेसोबतचे वाढते संबंध मान्य केले आहेत, पण युक्रेनचे प्रकरण वेगळे आहे आणि भारताने युक्रेनच्या बाजूने कोणत्याही देशाच्या पाठीशी उभे राहावे असे रशियाला वाटत नाही. एकूणच युक्रेन आणि रशिया यांच्यात सुरू असलेल्या युद्धामुळे भारताच्या परराष्ट्र धोरणावर संकटांचा डोंगर उभा राहिला आहे.